«Χρόνος παρών και χρόνος παρελθόν  / Ίσως κι οι δυο παρόντες σε χρόνο μέλλοντα / Kι ο μέλλων χρόνος μέσα στον παρελθόντα».   Τ.Σ. Έλιοτ

Η σημερινή ανάρτηση αφορά ένα βιβλίο κι ένα podcast.

Βιβλίο

Στο βιβλίο της, Φωτεινή – Όλα είναι μνήμη [εκδ. Καστανιώτη], η Μαριέττα Πεπελάση πλέκει στοιχεία μυθοπλασίας και ερμηνευτικά κείμενα της ψυχοθεραπεύτριας για να αποδώσει το ταξίδι αυτογνωσίας και ενδυνάμωσης της ηρωίδας της, της Φωτεινής. Η συγγραφέας μας λέει ότι με έμπνευση τη Φωτεινή, και κάποιες αναμνήσεις της δικής της ενήλικης ζωής, έγραψε αυτό το κείμενο ως φόρο τιμής σε κάποια γυναίκα που τόλμησε «να ανοίξει το λουλούδι του εαυτού της προς το φως του ήλιου, το φως της αλήθειας». Οι ερμηνευτικές παρεμβάσεις της θεραπεύτριας-αφηγήτριας είναι σύντομες, με σκοπό την διευκόλυνση της κατανόησης από τους αναγνώστες πιθανών αιτιών και πλαισίων. Ουσιαστικά συμπληρώνουν την αφήγηση της ηρωίδας. Ίσως για όσους έχουν γνώσεις ψυχολογίας να φανεί ελλειπής η ανάλυση, αλλά νομίζω ότι είναι επιλογή της συγγραφέα να είναι σύντομες οι παρεμβολές του λόγου της θεραπεύτριας, ν’ αγγίζει ίσα-ίσα κάποιες βαθύτερες αιτίες αφήνοντας χώρο στους αναγνώστες / τριες για δικές τους επεξεργασίες, ερμηνείες και συσχετισμούς μεταξύ συμβάντων. Εξάλλου το βιβλίο αποτελείται μόνο από 190 μικρές σελίδες με 32 σύντομα κεφάλαια με ενδεικτικούς τίτλους όπως: Ο πατέρας, Εσωτερική μετανάστευση, Το χαστούκι, Το ποδήλατο, Θάλασσα, Ο Γάμος, Η εφορία, Τα ψάρια, Φοιτήτρια ξανά, Το μικρό γράμμα (της μητέρας)…..

Η ιστορία της ηρωίδας ξετυλίγεται κυρίως μέσα από τις βασικές σχέσεις της με την ψυχρή και καταπιεστική μητέρα, τον εξιδανικευμένο πατέρα, τον χειραγωγικό και ανταγωνιστικό σύντροφο και τα αγαπημένα της παιδιά. Οι δυο, κατά κάποιο τρόπο παράλληλες, αφηγήσεις μας ταξιδεύουν πίσω στο χρόνο ανιχνεύοντας το τοπίο προηγούμενων γενιών, όταν φυτεύτηκαν οι σπόροι που γέννησαν ή τουλάχιστον συνείσφεραν σε κάποιο βαθμό στα σημερινά συμβάντα, προβλήματα ή αδιέξοδα. Με συμπόνια και κατανόηση για την ανθρώπινη κατάσταση το αφήγημα αγγίζει: παιδικά τραύματα, ελλείμματα αγάπης, απώλειες, στερήσεις, ορφάνια και φτώχεια, ανεκπλήρωτα όνειρα, ανισότητες των φύλων, ζωές χτισμένες πάνω σε φόβους, ανασφάλειες και χειραγωγική επικοινωνία, την επανενεργοποίηση παλιών τραυμάτων από νέες απώλειες, την επιθυμία θανάτου που υποκρύπτει την έντονη επιθυμία για ζωή, τις επακόλουθες ή και αναπόφευκτες ψυχικές άμυνες και στάσεις ζωής, και την τάση επανάληψης δυναμικών κι επιλογών, ως μια προσπάθεια επίλυσης πρώιμων τραυμάτων, συγκρουσιακών συναισθημάτων κι εσωτερικών αντιφάσεων.

Αναδεικνύει θέματα όπως το πόσο καθοριστική είναι η αρχή κάθε σχέσης και το πώς συχνά μπορεί να ενέχει και το τέλος. Κάνει αναφορά στον ποιητή Τ.Σ.Έλιοτ που λέει  «Στην αρχή μου βρίσκεται το τέλος μου». Αναφέρεται στην δυσκολία του δοσίματος και της λήψης αγάπης, τα εμπόδια που βάζουμε οι ίδιοι, την δύσκολη διαδικασία της ψυχολογικής ωρίμανσης, και το πως χωρίς την ευκαιρία της εξερεύνησης, κατανόησης και αποδοχής, παλιά φορτία, προσδοκίες και απώλειες μπορούν ενίοτε να μας οδηγήσουν σε λάθος μονοπάτια. Εστιάζει επίσης στη σημαντικότητα της ηθικής και της ποιότητας της ψυχοθεραπευτικής σχέσης και ταξιδιού που αλλάζουν και τους δυο εμπλεκόμενους. Τέλος εστιάζει και στο τέλος της διαδικασίας, τη φάση του αποχαιρετισμού.

Με αυτό το κείμενο η συγγραφέας τιμά όσους βρίσκουν το κουράγιο να επισκεφθούν εσωτερικούς τόπους ή να εξερευνήσουν μνήμες που οι περισσότεροι προτιμούν να αφήνουν ανέγγιχτες. Γράφει: «Είναι κοπιαστικό αυτό το ταξίδι, και δεν διαθέτουν όλοι την ίδια ικανότητα να εκφράζουν με λόγο τις εσωτερικές δραματικές εμπειρίες και συγκρούσεις. Η πορεία προς τη γνώση του εαυτού δεν έχει εύκολες και άμεσες λύσεις».

**Η Μαριέττα Πεπελάση είναι συμβουλευτική ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια. Έχει γράψει ποίηση και πεζογραφία, και το 2013 έκανε την πρώτη της ατομική έκθεση ζωγραφικής.

Podcast

Στο Being Well podcast, της 21 Ιουλίου με τίτλο: Is Self-Help Making You Miserable  / Μήπως η Αυτοβοήθεια Σας Κάνει Δυστυχισμένους), ο Rick και Forrest Hanson, συζητούν μερικές από τις παγίδες της βιομηχανίας της αυτοβοήθειας, στην οποία συμμετέχουν και οι ίδιοι. Από τη μία πλευρά, δεν υπάρχει τίποτα κακό στο να προσπαθεί κανείς να βοηθήσει τον εαυτό του να θεραπευτεί, να ωριμάσει, να αναπτύξει ορισμένες δεξιότητες, να κατανοήσει πώς λειτουργεί ο νους, να διακρίνει άμυνες και συμπεριφορές που μπορεί να μην διευκολύνουν τη ζωή του ή να μην είναι προς όφελος του, να γίνει πιο δραστήριος ή να μάθει περισσότερα για τους λόγους που μπορεί συχνά να «πυροβολεί ο ίδιος τον εαυτό του στο πόδι».  Όπως το θέτει ο Forrest, δεν υπάρχει τίποτα κακό στο να προσπαθεί  κανείς να «επιτύχει κάποιο είδος αξιόπιστης ευτυχίας και ευεξίας σε έναν πολύ χαοτικό και συχνά αναξιόπιστο κόσμο». Από την άλλη πλευρά, ισχυρίζονται ότι ο τομέας της αυτοβοήθειας έχει πολλά προβλήματα, από γκουρού και πωλητές λαδιού φιδιού έως αχαλίνωτη παραπληροφόρηση και ψευδοεπιστήμη [το κβαντικό αυτό ή εκείνο]. Ειδικά όταν αυτή η παραπληροφόρηση προέρχεται από επιστήμονες ή επαγγελματίες που γνωρίζουν καλύτερα μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους σε επικίνδυνες κουνελότρυπες. Επιπλέον, μας λένε ότι πέρα από αυτά τα προφανή, υπάρχουν και άλλου είδους ζητήματα και πολυπλοκότητες σχετικά με το σύγχρονο χώρο της αυτοβοήθειας.

Ξεκινούν διευκρινίζοντας ότι σε αυτό το επεισόδιο δεν θα καλύψουν όλες τις προβληματικές πτυχές της συγκεκριμένης βιομηχανίας, αλλά θα επικεντρωθούν κυρίως σε δύο μεγάλα ερωτήματα: Ποια είναι τα πιο έμμεσα ζητήματα που τείνουν να εμφανίζονται στο χώρο της αυτοβελτίωσης γενικά; & Ποια είναι η σωστή ισορροπία στη ζωή ενός ατόμου μεταξύ της προσπάθειας να θεραπευτεί, να αναπτυχθεί ή να βελτιωθεί με διαφορετικούς τρόπους, έναντι μιας αδιάκοπης λαχτάρας ή αναζήτησης όπου οι στόχοι απλώς μετατοπίζονται συνεχώς. Δουλεύουν πάντα πάνω σε κάτι… οπότε ποτέ δεν αισθάνονται πραγματικά ικανοποιημένοι;

Από την αρχαιότητα οι άνθρωποι αναζητούσαν τρόπους για να κατανοήσουν τον εαυτό τους και τη ζωή, να επουλώσουν πληγές, να συμβιώσουν καλύτερα με τους άλλους ή να αποφύγουν παγίδες. Φιλόσοφοι, δάσκαλοι και θρησκευτικοί ηγέτες πάντα έθεταν ερωτήσεις ή προσέφεραν συμβουλές και κατευθυντήριες γραμμές, μερικές χρήσιμες, μερικές όχι, από παλιά. Ο Rick αναφέρεται στους Στωικούς, το Τάο Τε Τσινγκ και τα διάφορα θρησκευτικά κείμενα. Σημειώνει ότι υπάρχει μια μακρόχρονη προσπάθεια να προσφερθούν συμβουλές και εργαλεία στους ανθρώπους, ώστε να μπορούν στη συνέχεια να τα χρησιμοποιήσουν μόνοι τους για να ζήσουν και να συνυπάρξουν καλύτερα, και ότι αυτό δεν αφορά μόνο τις σύγχρονες μορφές. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς ότι ορισμένες παγίδες δεν αφορούν μόνο τη σύγχρονη βιομηχανία αυτοβοήθειας. Ορισμένα προβλήματα μπορούν επίσης να εντοπιστούν σε άλλους χώρους, όπου, για παράδειγμα, η φτώχεια, τα βάσανα και οι αρρώστιες μπορεί να προσδιορίζονται ως τιμωρία, είτε επειδή ήδη από τη γέννηση μας φέρουμε την αμαρτία είτε για αμαρτίες μιας προηγούμενης ζωής. Ίσως αξίζει να σκεφτούμε τις οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις αυτών των αντιλήψεων. Ο Rick σημειώνει ότι αυτές οι παγίδες, υπάρχουν εκεί έξω στον κόσμο, κι όχι μόνο στο χώρο της αυτοβοήθειας, και ότι αυτές οι ιδέες: «ευνοούν τους ανθρώπους που βρίσκονται σε ανώτερες θέσεις / κάστες».

Ένα άλλο ζήτημα που τονίστηκε στο podcast είναι ότι: «όταν το άτομο είναι η κύρια μονάδα ανάλυσης, όλα τα προβλήματα γίνονται προσωπικά προβλήματα. Όταν αυτό που εξετάζουμε είναι μόνο εσένα ως άτομο και ολόκληρο το πλαίσιο μας είναι αυτό που κάνεις για να αλλάξεις τον εαυτό σου και να βελτιωθείς με διαφορετικούς τρόπους, όλα πλέον αφορούν εσένα». Αν αφιερώσετε αρκετό χρόνο ερευνώντας τον χώρο της αυτό-βοήθειας σύντομα θα συνειδητοποιήσετε ότι λαμβάνει χώρα μια παράλογη τοποθέτηση εκτός πλαισίων και γενίκευση, όπου οι παράγοντες που παίζουν ρόλο φαίνεται να είναι μόνο η επιθυμία για αλλαγή και οι πράξεις του ατόμου, για παράδειγμα. Είναι ένα είδος gaslighting που μπορεί να αποπροσανατολίσει τους ανθρώπους από την πραγματικότητα και να ενσταλάξει ενοχές κι αισθήματα ανημποριάς. Κοινωνικοοικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες, ατομικές διαφορές, γεωγραφία και συνθήκες διαμονής, ευκαιρίες για απασχόληση, πολιτισμικά πλαίσια, συνομήλικοι, οικογενειακά και κοινωνικά δίκτυα, όλα καθίστανται αόρατα.

Σύντομα συνειδητοποιεί κανείς ότι ορισμένοι χώροι στην πραγματικότητα προωθούν ένα σκληρό, αν και κατά καιρούς διακριτικό, νεοφιλελεύθερο πλαίσιο, μέσα από το οποίο κατανοούνται η ανθρώπινη συμπεριφορά, οι οικογένειες, οι σχέσεις, οι κοινωνίες, οι αιτίες και τα προβλήματα. Ο Rick παρατηρεί  «ένα είδος υποκείμενου νεοφιλελευθερισμού στον τρόπο που τείνει να λειτουργεί η βιομηχανία αυτοβοήθειας. Το άτομο είναι η κύρια κινητήρια δύναμη των πραγμάτων. Πρόκειται για προσωπική ευθύνη. Είναι κάπως πολύ Δυτικό, να ανασκουμπώνεσαι και να σηκώνεσαι μόνος σου. Ξέρετε, αν απλώς απορυθμίζαμε τα πάντα, τότε όλα θα ήταν εντάξει, επειδή τα άτομα θα μπορούσαν να λάμψουν χωρίς να επιβαρύνονται από οτιδήποτε… είναι ενδιαφέρον ο βαθμός στον οποίο μερικοί, πολλά άτομα στον χώρο της αυτοβοήθειας είναι προοδευτικοί και θα έλεγα κοινωνικά δημοκράτες. Παρόλα αυτά, υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι στο χώρο αυτοβοήθειας, θα τον έλεγα χώρο αυτοβελτίωσης, που τείνουν προς τον καπιταλισμό laissez-faire [καπιταλισμό με ελάχιστη κρατική παρέμβαση], και περισσότερο προς αυτό το τραχύ ατομικιστικό πλαίσιο».

Ήταν κάπως αναζωογονητικό να ακουστεί κατά τη διάρκεια του podcast ότι πράγματα, όπως ας πούμε η φτώχεια, υπάρχουν στην πραγματικότητα και επηρεάζουν τη σωματική και ψυχική υγεία, το επίπεδο πρόσβασης σε υπηρεσίες και στην εκπαίδευση, μελλοντικές προοπτικές απασχόλησης, και τις πιθανότητες αυτοπραγμάτωσης. Παραθέσω ένα κομμάτι από την συνομιλία τους: «Το μεγαλύτερο πρόβλημα ψυχικής υγείας στον κόσμο, σίγουρα στην Αμερική, είναι η φτώχεια… Αν θέλετε να βελτιώσετε την ψυχική υγεία, βγάλτε τους ανθρώπους από τη φτώχεια… Και υπάρχουν προφανείς τρόποι για να το κάνετε αυτό». Ο Rick αναφέρεται επίσης σε παράγοντες όπως η επιρροή των συνομηλίκων. Χρησιμοποιεί την εμπειρία του γιου του, Forrest, στο σχολείο, για να καταδείξει τον αντίκτυπο άλλων παιδιών ή ομάδων συνομηλίκων και κάποιων σχολικών δυναμικών: «Και μετά σκεφτείτε τις αιτίες αυτού, τον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένο το σχολικό σύστημα και τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά αποσυνδέονται από την καθημερινή ζωή και τοποθετούνται σε τέτοιου είδους χώρους, όπως σχολεία και εμπορικά κέντρα (mall), όπου  αρκετές φορές επικρατούν δυναμικές όπως στο βιβλίο Άρχοντας των Μυγών  / Lord of the Flies…»

Ένα άλλο ζήτημα που συζητούν αφορά το πόσο εύκολο είναι για κάποιον που έχει επαγγελματική πρόσβαση σε ένα αποτελεσματικό φαρμακευτικό ή ψυχολογικό εργαλείο να το δει ως μια αποτελεσματική πανάκεια αγνοώντας τις ατομικές διαφορές και τα διαφορετικά πλαίσια. Επίσης, αναφέρονται στο πόσο συχνά σε χώρους προσωπικής ανάπτυξης και ενσυνειδητότητας μπορεί κανείς να βρει μια ατμόσφαιρα ανταγωνισμού κι επίδειξης. Ο Forrest σημειώνει: «Ζητήματα  status και παιχνίδια εξουσίας υπάρχουν παντού. Και μόνο και μόνο επειδή οι άνθρωποι είναι λίγο πιο ψυχολογικά καταρτισμένοι δεν σημαίνει ότι αυτά τα παιχνίδια εξουσίας εξαφανίζονται».

Επιπλέον, συζητούν τις εγγενείς συγκρούσεις εντός του κλάδου, όπως το γεγονός ότι αφενός, ο στόχος είναι να βοηθηθούν οι άνθρωποι να λύσουν ορισμένα προβλήματα, να κινηθούν περισσότερο προς την αυτοπραγμάτωση ή να δημιουργήσουν περισσότερη χαρά και ικανοποίηση στη ζωή τους, και αφετέρου, η επίτευξη αυτών ακριβώς των στόχων είναι κακή για τις επιχειρήσεις. Ο Forrest αναφέρει ότι «ένας πολύ καλός τρόπος για να βγάλεις χρήματα είναι να βρεις νέα πράγματα για τα οποία οι άνθρωποι θα νιώθουν ανασφαλείς. Και το πρόβλημα με αυτό είναι ότι ουσιαστικά η δομή των κινήτρων αλλάζει για τους ανθρώπους που δημιουργούν περιεχόμενο. Όταν το κίνητρο είναι να συνεχίσει κάποιος να αγοράζει προϊόντα, η ικανοποίηση είναι κακή για τις επιχειρήσεις».

Τέλος, τονίζουν τη σοφία μιας ισορροπημένης μέσης οδού, όπου οι προσπάθειές μας να ωριμάσουμε, να αποκτήσουμε επίγνωση, να θεραπευτούμε ή να ανακτήσουμε την αυτοπεποίθησή μας, εξισορροπούνται με τη γνώση ότι «ζούμε και υπάρχουμε μέσα σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο. Κι αυτό είναι το κομμάτι που συχνά χάνεται», καθώς η βιομηχανία αυτοβοήθειας τείνει να προωθεί την ιδέα: «εσύ είσαι το πρόβλημα, κάνε αυτό το πράγμα, το πρόβλημά σου θα βελτιωθεί». Αν δεν βελτιωθεί η κατάσταση είναι επειδή δεν έκανες αυτό που σου πρότεινα αρκετά καλά». Επίσης, καθ’ όλη τη διάρκεια του podcast επικεντρώνονται στη σημασία της αυτενέργειας και προσωπικής δράσης: «Υπάρχει αυτή η τεράστια προώθηση και ανάδειξη στο προσκήνιο της αυτενέργειας. Οι ζωές των ανθρώπων τείνουν να αλλάζουν όταν αρχίζουν να αναλαμβάνουν μεγαλύτερη ευθύνη για ότι συμβαίνει σε αυτές….».

Ο Forrest συνοψίζει τη συζήτηση προσφέροντας ορισμένες βασικές αρχές που θα μπορούσαν να λάβουν υπόψη οι άνθρωποι κατά την ενασχόλησή τους με υλικό αυτοβοήθειας ή με οποιαδήποτε διαδικασία ανάπτυξης ή θεραπείας, προκειμένου να αποφύγουν τις διάφορες παγίδες και να είναι πιο διορατικοί, επιλεκτικοί και ενεργοί καθ’ όλη τη διαδικασία. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πρόσφατη τεράστια ενσωμάτωση του περιεχομένου ψυχολογίας και αυτοβελτίωσης έχει εισαγάγει χρήσιμες πληροφορίες στη ζωή μας σχετικά με: το πώς να μεγαλώνουμε με καλύτερους τρόπους τα παιδιά, τη θεωρία της προσκόλλησης, τον αντίκτυπο του παρελθόντος στην τρέχουσα ευημερία μας και την ανάγκη να ενσωματώσουμε προηγούμενες εμπειρίες και πτυχές του εαυτού μας, την κατανόηση του εαυτού και των αποφάσεων μας και τις δυναμικές των σχέσεών μας, κάτι που γενικά είναι θετικό, αλλά όχι χωρίς προβλήματα και παγίδες.

Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για αυτό το θέμα στο τρίτο μέρος μιας παλαιότερης ανάρτησης (4-6-2023) στην οποία είχα συμπεριλάβει μια παρουσίαση του βιβλίου, Manufacturing Happy Citizens: How the Science and Industry of Happiness Control Our Lives των Edgar Cabanas και Eva Illouz, στη διεύθυνση: http://www.trauma-art-alexandritonya.com/?p=10445&lang=el