Μερικές σκέψεις και ιδέες για την καλοσύνη

«Νομίζω ότι η καλοσύνη για μένα έρχεται πρώτη όσον αφορά τις ιδιότητες ενός ανθρώπου. Θα την έβαζα πάνω από οτιδήποτε άλλο όπως το θάρρος ή η γενναιότητα ή η γενναιοδωρία ή οτιδήποτε άλλο……. .Το να διαθέτεις καλοσύνη – καλύπτει τα πάντα, κατά τη γνώμη μου.» Roald Dahl

«Όταν ολόκληρες ομάδες δεν νοιάζονται, μπορούν να δημιουργηθούν κουλτούρες μίσους, ανταπόδοσης κι εκδίκησης που αναπαράγουν τις τραυματικές συνθήκες που οι ίδιες δημιούργησαν. Τότε υπάρχουν λιγότερες πιθανότητες για εκείνο το είδος φροντίδας των πολιτών που παρέχει ένα προπύργιο ενάντια στην πολιτική διαφθορά, τις αχαλίνωτες δυνάμεις της αγοράς ή τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό.»  (Από το The Capacity to Care: Gender and Ethical Subjectivity της Wendy Hollway, 2006, σελ. 2)

Το σημερινό κείμενο περιλαμβάνει μερικές σκέψεις, ιδέες και βιβλία που σχετίζονται με τις επικαλυπτόμενες ανθρώπινες ικανότητες για φροντίδα, καλοσύνη και πράξεις γενναιοδωρίας.

Φροντίδα

Διάβασα κάπου ότι η φροντίδα μπορεί να γίνει κατανοητή υπό το πρίσμα της έννοιας του  υποστηρικτικού περιβάλλοντος του Donald Winnicott [η οποία συζητήθηκε συνοπτικά στην προηγούμενη ανάρτηση], στην οποία οι βασικές ανάγκες ικανοποιούνται με τρόπους που δημιουργούν δυνατότητες για την ευημερία ενός ατόμου. Έτσι, η φροντίδα εδώ γίνεται κατανοητή ως ένα περιβάλλον διευκόλυνσης που επιτρέπει σε κάποιον να αναπτύξει αυτονομία, δημιουργικότητα, αυθορμητισμό, κι ένα αίσθημα ασφάλειας και συμμετοχής. Η ιδέα του Winnicott για τον αληθινό εαυτό / true self απαιτεί ένα υποστηρικτικό περιβάλλον από νωρίς, στο οποίο η επιθετικότητα, η δημιουργικότητα, η έκφραση και οι ανάγκες του βρέφους ικανοποιούνται και γίνονται ανεκτές, ένα περιβάλλον που εξισορροπεί την αλληλεξάρτηση και την ατομικότητα χωρίς να οδηγείται στον ατομικισμό. Η έννοια της φροντίδας θα μπορούσε να προσδιοριστεί και σε μια κλίμακα από το ιδιωτικό και το προσωπικό έως το δημόσιο και το πολιτικό. Το έργο του Winnicott, και άλλων, έχει επηρεάσει το πρόσφατο ενδιαφέρον και τη βιβλιογραφία για την πολιτική της φροντίδας και την εξερεύνηση του πώς ένα κράτος θα μπορούσε να φροντίσει τους πολίτες του με μη ελεγχόμενους τρόπους, καθώς και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να αυξήσει την ένταξη και την ισότητα.

Το μοντέλο (ή το ιδεώδες) φροντίδας της Wendy Ann Hollway υποδηλώνει ότι ένας ενήλικας θα έχει την ικανότητα να συμμετέχει σε τέσσερα είδη φροντίδας. Η Hollway, ήταν μια καθηγήτρια που είχα ενώ σπούδαζα στο OU, της οποίας η θεωρητική προσέγγιση και το μοντέλο ποιοτικής έρευνας, τα οποία ενσωματώνουν την ψυχαναλυτική θεωρία με τις κοινωνικές επιστήμες προκειμένου να γίνει εφικτή η κατανόηση της (δια)υποκειμενικότητας, της ταυτότητας και των κοινωνικών σχέσεων, έχουν επηρεάσει τον τρόπο που αντιλαμβάνομαι τα πράγματα. Το έργο της επικεντρώνεται στις συναισθηματικές και σχεσιακές πτυχές της γνώσης και, μαζί με τον Tony Jefferson, δημιούργησαν μια μέθοδο έρευνας που ενσωματώνει τις ασυνείδητες δυναμικές που συμβαίνουν μεταξύ των ερευνητών και των συμμετεχόντων.

Με λίγα λόγια, το μοντέλο φροντίδας (care ideal) της Hollway προϋποθέτει ότι ένας ενήλικας θα έχει την ικανότητα να συμμετέχει σε τέσσερα είδη φροντίδας. Πρώτον, θα είναι ικανός / η για αμοιβαία αλληλεξαρτώμενη λήψη και παροχή φροντίδας. Δεύτερον, θα είναι ικανός / η να παρέχει την αδιαπραγμάτευτη, ασύμμετρη απαίτηση για φροντίδα που πάντα απαιτούνταν από τις μητέρες και απαιτείται από τους πατέρες και άλλους που «μεγαλώνουν και φροντίζουν» μωρά και μικρά παιδιά. Τρίτον, θα είναι ικανός / η για αυτο-φροντίδα. Τέταρτον, θα είναι σε θέση να επεκτείνει τη φροντίδα τόσο σε ανθρώπινα όσο και σε μη ανθρώπινα αντικείμενα (το περιβάλλον ή τα μη ανθρώπινα ζώα). Διερευνά: πώς αυτές οι ικανότητες μπορούν να επιτευχθούν μέσω της ανάπτυξης του εαυτού, του νου και της ηθικής, πώς η ικανότητα φροντίδας και άσκησης της φροντίδας υποστηρίζεται ή υπονομεύεται από τις διαθέσιμες πρακτικές και τον δημόσιο λόγο που αφορούν κι έχουν επιπτώσεις στη φροντίδα, και ποιες είναι οι συνθήκες και δυναμικές που είτε ενισχύουν είτε διαβρώνουν την ανάπτυξη μιας αρκετά καλής ικανότητας φροντίδας.

Καλοσύνη

Ο Αριστοτέλης όρισε την καλοσύνη ως «βοήθεια προς κάποιον που έχει ανάγκη, όχι ως αντάλλαγμα για κάτι, ούτε προς όφελος του ίδιου του βοηθού, αλλά προς όφελος του ατόμου που λαμβάνει την βοήθεια». Στο λεξικό του Cambridge ορίζεται ως «η ιδιότητα του να είσαι γενναιόδωρος, υποστηρικτικός και να νοιάζεσαι για τους άλλους». Και η ποιήτρια Naomi Shihab Nye (Ναόμι Σιχάμπ Νάι) γράφει για την καλοσύνη: «Πριν μάθεις τι πραγματικά είναι η καλοσύνη / πρέπει να χάσεις πράγματα, / να νιώσεις το μέλλον να διαλύεται σε μια στιγμή / σαν αλάτι σε έναν εξασθενημένο ζωμό. / Ό,τι κρατούσες στο χέρι σου, / ό,τι μετρούσες κι αποταμίευες προσεκτικά, / όλα αυτά πρέπει να χαθούν για να μάθεις / πόσο έρημο μπορεί να είναι το τοπίο / ανάμεσα στις περιοχές της καλοσύνης…».  Μια πράξη καλοσύνης είναι ίσως μια πράξη που κάνουμε, συχνά αυθόρμητα, χωρίς κανένα λόγο παρά μόνο για να προσφέρουμε υποστήριξη, ενθάρρυνση, βοήθεια, χαρά ή ένα αίσθημα συμπερίληψης στους κοντινούς μας ανθρώπους, αλλά και σε αγνώστους. Η καλοσύνη μπορεί επίσης να περιλαμβάνει την υπεράσπιση των άλλων ή την αντίσταση στην μη καλοσύνη, και αφορά όχι μόνο τους δικούς μας, αλλά και τους ξένους και άγνωστους, κι όσους βρίσκονται σε μακρινά μέρη. Τέλος, συχνά η δικαιοσύνη και η καλοσύνη αλληλεξαρτώνται ή αλληλοεπιδρούν.

Την Κυριακή (14 / 09 / 2025) παρακολουθήσαμε τον απόπλου δύο ελληνικών ιστιοπλοϊκών από το λιμάνι του μικρού νησιού στο οποίο ζω για να συναντήσουν έναν στόλο σαραντατεσσάρων σκαφών, από λιμάνια από όλο τον κόσμο και να πλεύσουν προς την Παλαιστίνη, προκειμένου να ανοίξουν έναν ανθρωπιστικό διάδρομο και να βοηθήσουν στον τερματισμό της συνεχιζόμενης γενοκτονίας των ανθρώπων που ακόμη βρίσκονται εκεί. Η Σούζαν Σόνταγκ είχε πει ότι «Η συμπόνια είναι ένα ασταθές συναίσθημα». Πρέπει να μεταφραστεί σε δράση, αλλιώς μαραίνεται». Ίσως λοιπόν οι άνθρωποι που συμμετέχουν σε αυτό το επικίνδυνο εγχείρημα να μεταφράζουν τη συμπόνια τους σε πράξη, μια πράξη καλοσύνης θα μπορούσε κανείς να πει. Στο μυθιστόρημά του Ζωή και Μοίρα, ο Βασίλι Γκρόσμαν γράφει: «Η ανθρώπινη ιστορία δεν είναι η μάχη του καλού που αγωνίζεται να νικήσει το κακό. Είναι μια μάχη που δίνει ένα μεγάλο κακό, που αγωνίζεται να συντρίψει έναν μικρό πυρήνα ανθρώπινης καλοσύνης… Αυτή η καλοσύνη, αυτή η ανόητη καλοσύνη, είναι αυτό που είναι το πιο αληθινά ανθρώπινο σε έναν άνθρωπο… Αυτή η καλοσύνη είναι ταυτόχρονα ασυναίσθητη και χωρίς λόγια. Είναι ενστικτώδης, τυφλή… Είναι τόσο απλή όσο η ίδια η ζωή».

Ο Κάρολος Δαρβίνος πίστευε ότι η ανθρώπινη ικανότητά μας για καλοσύνη ήταν στην πραγματικότητα καθοριστική για την εξελικτική μας επιτυχία, την επιβίωσή μας ως είδος. Φαίνεται ότι η καλοσύνη ήταν μια από τις αμυντικές μας στρατηγικές, η οποία μας βοήθησε να επιβιώσουμε σε έναν κόσμο γεμάτο μεγαλύτερα, δυνατότερα και ταχύτερα ζώα και σκληρές συνθήκες. Οι πρόγονοί μας, οι άνθρωποι των σπηλαίων, που ήταν σε καλύτερη θέση να φροντίσουν τη φυλή τους, τις γυναίκες, τα παιδιά, τους αρρώστους και τους ηλικιωμένους, απέκτησαν ένα εξελικτικό πλεονέκτημα έναντι εκείνων που δεν το έκαναν. Οι επιστήμονες έχουν υποστηρίξει ότι τα κίνητρα τους ήταν σε βαθύτερο επίπεδο ιδιοτελή, κάτι που μπορεί επίσης να ισχύει. Επιπλέον, οι ερευνητικές μελέτες σήμερα δείχνουν ότι η καλοσύνη έχει θετικό φυσιολογικό και ψυχολογικό αντίκτυπο και στο άτομο που κάνει την ευγενή πράξη. Εκτός από το ότι κανείς νιώθει καλά με την καλή του πράξη, κάτι που είναι σχετικά εύκολο να παρατηρηθεί, φαίνεται ότι οι καλές πράξεις έχουν θετικό αντίκτυπο και στην ψυχολογική και σωματική μας υγεία.

Ωστόσο, οι πρόγονοί μας των σπηλαίων ήταν στα αλήθεια ικανοί να αναλύσουν τα ασυνείδητα κίνητρά τους ή μήπως αντιδρούσαν, σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον, από κάποιες παρορμήσεις και κάποια συναισθήματα καλοσύνης, ενσυναίσθησης ακόμη και αλτρουισμού, ικανότητες εγγενείς στο ανθρώπινο γονιδίωμα; Όπως σημειώνει η Margaret Drabble σε ένα δοκίμιο (2015), στο οποίο οραματίζεται ένα μέλλον όπου δεν θα υπάρχουν πια τράπεζες τροφίμων, εργαστήρια εκμετάλλευσης εργατών σκλάβων (sweat shops) και γκουλάγκ, απλά επειδή υπάρχουν αρκετά για τις ανάγκες όλων, αν οι πόροι κατανέμονταν λίγο πιο ορθολογικά και ομοιόμορφα, «εκτός κι αν είμαστε πραγματικά ένα μισητό, δολοφονικό είδος ανθρώπου του Χομπς, σίγουρα μπορούμε να οραματιστούμε ένα πιο δίκαιο μέλλον σε έναν όμορφο πλανήτη»..

Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορεί κανείς εύκολα να φανταστεί πώς ως είδος θα μπορούσαμε να έχουμε φτάσει μέχρι εδώ χωρίς τα εκατομμύρια πράξεις φροντίδας, καλοσύνης και γενναιοδωρίας που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του χρόνου που κατοικούμε σε αυτόν τον πλανήτη. Ακόμη κι όταν εξετάζουμε τη δική μας ζωή, με τα τραύματα, τις αδικίες και τις αναξιοπρεπείς συμπεριφορές που μπορεί να έχουμε υποστεί στην πορεία, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς οποιοσδήποτε από εμάς θα μπορούσε να είχε επιβιώσει σε έναν εντελώς επιθετικό, κυνικό και χωρίς ενσυναίσθηση κόσμο που στερούνταν ατομικών πράξεων φροντίδας και καλοσύνης και ιδανικών φροντίδας στις κοινωνικές του δομές. Αυτό μας δείχνει τη σημασία της οικοδόμησης κοινοτήτων φροντίδας, κι επίσης, υπογραμμίζει την αναγκαιότητα ενός περιβάλλοντος φροντίδας από την κούνια μέχρι το τέλος.

Τέλος, η ικανότητα για καλοσύνη λίγο πολύ αντανακλά και κάποιο επίπεδο επίγνωσης του ότι ως επί το πλείστον δεν υπάρχει λόγος να μην είμαστε ευγενικοί και υποστηρικτικοί όταν αυτό χρειάζεται ή μας ζητείται, καθώς και κάποια ικανότητα να απομπλεκόμαστε από τα φυσικά ανθρώπινα υποκείμενα ρεύματα ανταγωνιστικότητας, μοχθηρίας ή αδιαφορίας. Μια μελέτη που διάβασα κάπου υπέδειξε ότι η σοφία είναι ο συνδυασμός ιδιοτήτων όπως η περιέργεια, η ανοχή, η δημιουργικότητα, η ταπεινότητα, η ανθεκτικότητα και η καλοσύνη. Η ικανότητα να νοιαζόμαστε και να ενεργούμε με καλοσύνη απαιτεί εσωτερική δύναμη, ενσυναίσθηση και συμπόνια που θεωρούνται δείκτες ψυχολογικής υγείας επειδή υποδεικνύουν μια ικανότητα για καλύτερη συναισθηματική και κοινωνική λειτουργία. Η απουσία ενσυναίσθησης και η μειωμένη ικανότητα φροντίδας από τους πρώτους φροντιστές μας, για παράδειγμα, οδηγεί σε ανασφαλείς δεσμούς για το παιδί, ενώ σε ευρύτερα κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια, αυτό το έλλειμα οδηγεί σε κυνισμό, εκμετάλλευση, επιθετικότητα και βία.

Μήπως υπάρχουν και κάποια μειονεκτήματα όσον αφορά την καλοσύνη;

Υπάρχει ο κίνδυνος εξουθένωσης, εξάντλησης και αυτού που κάποιοι αποκαλούν compassion fatigue / κόπωση συμπόνιας, όταν παραμελούμε τις δικές μας ανάγκες και δεν μπορούμε να θέσουμε υγιή προσωπικά όρια. Η αδυναμία να πούμε «όχι» στους άλλους, για οποιονδήποτε λόγο, μπορεί να οδηγήσει στο να μας εκμεταλλευτούν. Η υπερβολική δοτικότητα μπορεί να οδηγήσει στο να χάσουμε τον εαυτό μας ή να χάσουμε την επαφή με τις δικές μας ανάγκες, καθώς και στην παραμέληση της εκπλήρωσης των δικών μας στόχων. Η καλοσύνη συχνά συνοδεύεται από συναισθηματική ευαλλωτότητα. και ως εκ τούτου, μπορεί κατά καιρούς να νιώσουμε απογοήτευση. Επίσης, η καλοσύνη δεν πρέπει να συγχέεται με την υπερβολική ανοχή κακών ή τοξικών συμπεριφορών ή την έλλειψη αυτό-επιβολής όταν αυτό απαιτείται. Τα υπερβολικά ανταγωνιστικά άτομα μπορεί να αντιληφθούν μια (υπερβολικά) γενναιόδωρη ή ευγενική προδιάθεση ως αδυναμία. Επομένως, η καλοσύνη και η γενναιοδωρία πρέπει να συνοδεύονται από τη δυνατότητα διάκρισης. Η συνειδητή καλοσύνη περιλαμβάνει την εξισορρόπηση της συμπόνιας για τους άλλους με δυνατότητα διάκρισης, σοφή οριοθέτηση και μια υγιή αίσθηση αυτοσυντήρησης. Όπως έγραψε η George Eliot: «Είναι καλό να είσαι χρήσιμος και καλοσυνάτος, αλλά μην αφήνεις τον εαυτό σου να λιώσει / να γίνει γράσο κεριού προς όφελος του εμπορίου ζωικού λίπους».

Εικονογραφημένα βιβλία για παιδιά και ενήλικες που εξερευνούν τα θέματα της ευγένειας, της καλοσύνης και της φιλίας:

Οι τρεις ερωτήσεις από έναν αγαπημένο εικονογράφο, τον Jon J Muth, εμπνευσμένες από την ιστορία του Λέων Τολστόι.

Μερικές φορές ο μικρός Νικολάι δεν είναι σίγουρος για το τι πρέπει να κάνει ή αν κάνει το σωστό, οπότε ρωτάει τους φίλους του. Δεν μένει όμως απόλυτα ικανοποιημένος με τις απαντήσεις των φίλων του, κι έτσι αποφασίζει ν’ ανέβει στο βουνό για να συναντήσει μια σοφή χελώνα που έχει ζήσει πάρα πολλά χρόνια. Κάνει τρεις ερωτήσεις: Ποια είναι η καλύτερη στιγμή για να κάνεις κάτι; Ποιος είναι ο πιο σημαντικός; Ποιο είναι το σωστό;

Το βιβλίο Amos and Boris / O Άμος κι ο Μπόρις του William Steig, μια όμορφη ιστορία καλοσύνης, αγάπης, θάρρους και φιλίας μεταξύ δύο φαινομενικά ασύμβατων πλασμάτων, ενός ποντικιού και μιας φάλαινας, πρόθυμων να βοηθήσουν, προς μεγάλη τους έκπληξη, ένα άλλο θηλαστικό.

Το Each Kindness / Κάθε Καλοσύνη γραμμένο από την Jacqueline Woodson και εικονογραφημένο από την E. B. Lewis, μια συγκινητική ιστορία με υπέροχες εικόνες για την καλοσύνη ή την έλλειψή της, της συμπερίληψης, και τις χαμένες ευκαιρίες.

Το How to Heal a Broken Wing / Πώς να επουλώσουμε ένα σπασμένο φτερό του Αυστραλού συγγραφέα και εικονογράφου Bob Graham, μια τρυφερή ιστορία για μικρότερα παιδιά

Το βιβλίο Because Amelia Smiled / Επειδή η Αμέλια χαμογέλασε του David Ezra Stein καταδεικνύει τη δυνατότητα της καλοσύνης να εξαπλωθεί σαν κύματα και πώς όταν γινόμαστε μάρτυρες του καλού και στη συνέχεια επιλέγουμε να το μεταδώσουμε με δημιουργικούς τρόπους το καλό μπορεί να ταξιδέψει παντού. Παρομοίως, ένα εικονογραφημένο βιβλίο χωρίς κείμενο που βρήκα σε ένα τοπικό βιβλιοπωλείο πριν από μερικές εβδομάδες, Μικρές πράξεις καλοσύνης, της Σλοβένας εικονογράφου Marta Bartolj, καταδεικνύει επίσης πώς μια μικρή πράξη καλοσύνης πυροδοτεί μια άλλη και μετά μια άλλη, σαν ένα είδος αλυσιδωτής αντίδρασης. Ωστόσο, για να συμβεί το κυματιστό εφέ, οι παρατηρητές και οι αποδέκτες της καλοσύνης πρέπει να την αντιληφθούν ως θετική και, το πιο σημαντικό, πρέπει να επιλέξουν να ενεργήσουν και αυτοί με καλοσύνη. Και βέβαια οι πράξεις καλοσύνης μπορούν να έχουν πιο σημαντικό αντίκτυπο όταν είναι συλλογικές.