Η μετάφραση είναι διαθέσιμη (09/11/2025)
Η διαδικασία της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων εντός των οικογενειών, ομάδων και της κοινωνίας γενικότερα
«Η διαδικασία δημιουργίας και καθιέρωσης της ανθρώπινης κοινότητας μέσω της αυθαίρετης θυματοποίησης, ονομάζεται «μηχανισμός δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων» / ‘scapegoating mechanism’…» Rene Girard
Το σημερινό άρθρο αποτελεί κατά κάποιο τρόπο συνέχεια της προηγούμενης ανάρτησης, ειδικά του νήματος που αφορά τη δυναμική και τους ρόλους ‘φυλάκισης’ τόσο της οικογένειας όσο και των ευρύτερων συστημάτων. Συγκεκριμένα, θα επικεντρωθώ στη διαδικασία δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων εντός των οικογενειών, μεγαλύτερων ομάδων και της κοινωνίας γενικότερα, και θα αντλήσω επιχειρήματα από ποικίλο υλικό που κοίταξα αυτό το διάστημα, σε μια προσπάθεια να προσεγγίσω το θέμα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Έχω συμπεριλάβει και κάποια σχέδια που έφτιαξα τον Οκτώβριο σχετικά με τα θέματα που παρουσιάζω στο σημερινό κείμενο.
Μέρος πρώτο
Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πλήρως τα οικογενειακά συστήματα και τις μικρές και μεγαλύτερες ομάδες χωρίς να τις εγκιβωτίσουμε σε ευρύτερα πολιτισμικά και κοινωνικοπολιτικά πλαίσια. Στο βιβλίο του Michael P. Nichols, Family Therapy: Concepts and Methods (Οικογενειακή Θεραπεία: Μέθοδοι και Έννοιες, υπάρχει ένα εισαγωγικό γράφημα που παραθέτει την ανάπτυξη της Οικογενειακής Θεραπείας κατά τη διάρκεια δεκαετιών και παράλληλα με κάθε νέα θεωρία, σημαντική προσωπικότητα ή εξέλιξη στον τομέα, υπάρχει αναφορά σε σημαντικά πολιτικά γεγονότα που έλαβαν χώρα εκείνη τη χρονιά, για παράδειγμα, το 1945 τελειώνει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, το 1953 πεθαίνει ο Στάλιν, το 1954 ο φυλετικός σχολικός διαχωρισμός στις ΗΠΑ κρίνεται αντισυνταγματικός, το 1966 η Ίντιρα Γκάντι γίνεται πρωθυπουργός της Ινδίας, το 1970 οι φοιτητές διαμαρτύρονται κατά του πολέμου του Βιετνάμ, το 1989 πέφτει το Τείχος του Βερολίνου, το, Σεπτέμβρη του 2001 σημειώνεται η τρομοκρατική επίθεση στις ΗΠΑ, το 2003 οι ΗΠΑ εισβάλλουν στο Ιράκ, το 2009 υπάρχει η παγκόσμια οικονομική ύφεση, και ούτω καθεξής. Ο Nichols γράφει: «η αντίληψη των ατόμων ως ξεχωριστών οντοτήτων, με τις οικογένειες να δρουν πάνω τους, είναι συνεπής με τον τρόπο που βιώνουμε τον εαυτό μας…, αλλά είναι δύσκολο να δούμε ότι είμαστε ενσωματωμένοι σε ένα δίκτυο σχέσεων…»
Επίσης, εξετάζοντας τη θεωρία των ρόλων και τους διάφορους ρόλους και δυναμικές στις οικογένειες, ο Nichols σημειώνει ότι θα πρέπει να αποφεύγουμε να περιγράφουμε τους άλλους με όρους μεμονωμένων ή άκαμπτων ρόλων, επειδή οι άνθρωποι είναι σύνθετοι, αναλαμβάνουν περισσότερους από έναν ρόλους, κι επίσης, οι οικογενειακοί ρόλοι είναι συχνά συμπληρωματικοί και δεν υφίστανται ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον. Για παράδειγμα, εάν υπάρχει ένα κυριαρχικό άτομο σε ένα σύστημα, θα υπάρχει κι ένα πιο υποταγμένο. Σύμφωνα με τα ευρήματα του Jon Spiegel και των συναδέλφων του, οι πιο λειτουργικές οικογένειες περιείχαν σχετικά λίγους και σταθερούς ρόλους (αναφέρεται στον Nichols). Ωστόσο, στις πιο ανταγωνιστικές ή τραυματισμένες οικογένειες συχνά επιβάλλονται στα παιδιά ή και σε άλλα μέλη της ομάδας λιγότερο υγιείς ρόλοι. Μερικοί όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν αυτούς τους ρόλους είναι αφενός, το «παιδί-γονέας» ή το μαύρο πρόβατο ή ο αποδιοπομπαίος τράγος, το υγιέστερο ή πιο δυνατό παιδί που γονεοποιείται, μπορεί να γίνει αυτό που μερικές φορές ονομάζεται «γυάλινο παιδί», κι αφετέρου, το παιδί που απαιτεί και λαμβάνει περισσότερη προσοχή για διάφορους λόγους, όχι απαραίτητα για λόγους υγείας, ή το χρυσό παιδί. Άλλοι ρόλοι είναι το παιδί μασκότ, ο / η ειρηνοποιός, το χαμένο παιδί, και ούτω καθεξής,
Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι θα υπάρχουν ατομικές διαφορές και οι παραπάνω όροι δεν χρησιμοποιούνται ως ετικέτες, αλλά μάλλον για να διευκολύνουν την κατανόηση και την ικανότητά μας να συζητάμε αυτές τις διαδικασίες. Επιπλέον, όλοι είμαστε κάτι περισσότερο από τους ρόλους ή τα τραύματά μας και, με επίγνωση και ουσιαστική υποστήριξη, οι άνθρωποι μπορούν να ξεφύγουν από αυτούς τους ρόλους στην ενήλικη ζωή. Ένα άλλο χρήσιμο πράγμα που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι η αλλαγή σε ένα άτομο ή η εγκατάλειψη ενός συγκεκριμένου ρόλου ή τρόπου ύπαρξης σε μια ομάδα αλλάζει ολόκληρο το σύστημα με μεγαλύτερους ή μικρότερους τρόπους και οι πιο άκαμπτες οικογένειες ή ομάδες αντιστέκονται περισσότερο στην αλλαγή και καταφεύγουν περισσότερο σε ομοιοστατικούς μηχανισμούς. Για παράδειγμα, ανταγωνιστικές ή συγκρουσιακές σχεσιακές διαδικασίες εντός ενός οικογενειακού συστήματος μπορεί συχνά να ενεργοποιήσουν τρίγωνα που σχετίζονται με τα συμπτώματα, προκειμένου να αποκατασταθεί η σταθερότητα. Τα μέλη της οικογένειας, αλλά και εξωτερικοί παράγοντες συχνά περιλαμβάνονται σε αυτή τη διαδικασία τριγωνοποίησης, προκειμένου να διατηρηθεί η ομοιόσταση με κάθε κόστος. Τα τρίγωνα δεν είναι απαραίτητα αρνητικά, μόνο τα τρίγωνα που σχετίζονται με τα συμπτώματα προκαλούν βλάβη στις οικογένειες και σε άλλα συστήματα, κι ως εκ τούτου, η αλλαγή συχνά απαιτεί την επίγνωση και την εξουδετέρωση αυτών των συμμαχιών.
Το παιδί που έχει γονεοποιηθεί, που παραμελείται και που είναι λιγότερο ευνοημένο συχνά καταλήγει να γίνεται ο αποδιοπομπαίος τράγος, κουβαλώντας το βάρος των συναισθηματικών και άλλων ανεπίλυτων συγκρούσεων ή των διαγενεακών τραυμάτων των άλλων. Ο αποδιοπομπαίος τράγος μπορεί να χρησιμεύσει ως δοχείο, ως αντιπερισπασμός, επιτρέποντας στην πυρηνική και ευρύτερη οικογένεια ή σε κάποια άλλη ομάδα την αποφυγή και μη αντιμετώπιση δύσκολων ζητημάτων εντός του συστήματος. Κατά μία έννοια, γίνεται ο «καταπραϋντικός μηχανισμός» του οικογενειακού συστήματος. Συχνά αυτού του είδους οι ρόλοι είναι πιο πιθανό να τους επιφορτιστούν τα πιο συμπονετικά μέλη ενός συστήματος, αυτά που λένε την αλήθεια ή αυτά που βλέπουν ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά, τα λιγότερο υποτακτικά ή τα λιγότερο απαιτητικά και αντιπαραθετικά που έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, οι καλλιτέχνες ή οι πιο κριτικοί στοχαστές. Τα παιδιά / άτομα στο ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου καθίσταται αυτό που ονομάζουμε ο κοινός εχθρός (common enemy scapegoats) και παρέχουν ένα μέσο σε μικρές ομάδες, όπως οικογενειακά συστήματα, σχολικές τάξεις, ομάδες φίλων και συναδέλφων, αλλά και σε πολύ μεγαλύτερες ομάδες και κοινότητες, να διαχειριστούν τις εσωτερικές τους συγκρούσεις, την επιθετικότητα, τον φθόνο, τον φόβο και το άγχος, μέσω της προβολής ευθυνών, υποσυνείδητου υλικού, και μέσω της απανθρωποποίησης ενός ατόμου ή μιας άλλης ομάδας ανθρώπων. Ένα άλλο ζήτημα που συχνά δεν συζητείται επαρκώς είναι το ζήτημα των πόρων, των κερδών και των απωλειών. Το μέλος μιας οικογένειας που θεωρείται το μαύρο πρόβατο ή ο αποδιοπομπαίος τράγος, για παράδειγμα, λαμβάνει λιγότερη υποστήριξη και πόρους, η κατανομή των πόρων και της προσοχής είναι άνιση. Σε μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες, οι άνθρωποι που θεωρούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι αντιμετωπίζονται άδικα, στερούνται πόρων, υπονομεύονται και πολλοί υπομένουν απώλειες πραγμάτων που έχουν επιτύχει, χτίσει και για τα οποία έχουν εργαστεί σκληρά. Η επιθετικότητα εναντίον τους μπορεί συχνά να συνεπάγεται την υπονόμευση όλων των τομέων της ζωής τους.
Το βιβλίο-οδηγός της Rebecca C. Mandeville, Rejected, Shamed, and Blamed: Help and Hope for Adults in the Family Scapegoat Role, επικεντρώνεται στα παιδιά που θεωρούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι και στα γονεοποιημένα παιδιά. Η Mandeville σημειώνει ότι ο οδηγός βασίζεται στην εμπειρία της ως θεραπεύτρια Γάμου και Οικογένειας, σύμβουλος και coach ενήλικων επιζώντων αυτών των δυναμικών, στην ποιοτική της έρευνα και στις προσωπικές της εμπειρίες. Τα βασικά θέματα του βιβλίου είναι: Πώς να αναγνωρίζετε και να εντοπίζετε τα σημάδια και τα συμπτώματα αυτού του είδους οικογενειακής κακοποίησης (FSA: ένας όρος που επινόησε η ίδια), οι λόγοι για τους οποίους τα άτομα που θεωρούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν ότι κακοποιούνται / ή ότι έχουν επωμιστεί αυτόν τον ρόλο, οι τρόποι με τους οποίους το σύνθετο τραύμα (Complex-PTSD) και το τραύμα της προδοσίας (betrayal trauma) μπορούν να εμποδίσουν την ανάρρωση και πώς το διαγενεακό τραύμα και οι ψευδείς αφηγήσεις συμβάλλουν σ’ αυτές τις πρακτικές και δυναμικές. οι λόγοι για τους οποίους το παιδί ή το μέλος της οικογένειας που έχει περισσότερη ενσυναίσθησης ή που λέει την αλήθεια είναι πιο πιθανό να καταλήξει ο αποδιοπομπαίος τράγος, και πώς να μειώσει κανείς τον μηχανισμό άμυνας που αποκαλείται fawning behaviors*, να ανακάμψει και να ευθυγραμμιστεί με τον αληθινό του εαυτό. Η αντίδραση αυτή (‘fawn’ response) είναι μια ενστικτώδης άμυνα που σχετίζεται με την ανάγκη αποφυγής συγκρούσεων και τραυμάτων μέσω κατευναστικών συμπεριφορών, κι ο όρος επινοήθηκε από τον Pete Walker.
Η Mandeville ισχυρίζεται ότι το να είσαι το παιδί-γονέας κι ο / η αποδιοπομπαίος τράγος είναι συνήθως σύμπτωμα γενεών συστημικής δυσλειτουργίας, που τροφοδοτείται από μη αναγνωρισμένο στρες και τραύμα. Γράφει ότι είναι σαν τα μέλη της πυρηνικής και της ευρύτερης οικογένειας να συμμετέχουν σε μια συναινετική «έκσταση επιβίωσης» / ‘survival trance’ που υποστηρίζεται από ψευδείς αφηγήσεις, άγχος και μηχανισμούς άμυνας του Εγώ, όπως η άρνηση και η προβολή. Προσθέτει ότι για όσους συνειδητοποιούν ότι υπάρχει μια άλλη πραγματικότητα εκτός από αυτήν με την οποία έχουν γαλουχηθεί από τη βρεφική ηλικία, μπορεί να είναι ένα σοκ και η αλήθεια μπορεί να λειτουργήσει ως αποσταθεροποιητική δύναμη σε οικογένειες που εξαρτώνται από ψευδείς αφηγήσεις, έλεγχο και άρνηση για να διατηρήσουν την ισορροπία τους. Σημειώνει επίσης ότι η πιο πρόσφατη έρευνά της επιβεβαιώνει ότι η τοποθέτηση ενός ατόμου στη θέση του αποδιοπομπαίου τράγου μπορεί να ξεκινήσει στην ενήλικη ζωή, συχνά ξεκινώντας από έναν σύντροφο, σύζυγο, εργοδότη ή άλλο άτομο.
Η Madeville γράφει ότι στη θεωρία των οικογενειακών συστημάτων του Murray Bowen, οι οικογένειες θεωρούνται συναισθηματικά αλληλένδετα συστήματα και η συγκεκριμένη δυναμική σ’ ένα ευρύτερο οικογενειακό σύστημα θεωρείται ως μια εκδήλωση ασυνείδητων διαδικασιών, μέσω των οποίων το σύστημα μεταθέτει τις συλλογικές ψυχολογικές δυσκολίες, τα μη αναγνωρισμένα τραύματα, τον θυμό, τον φθόνο και τα συμπλέγματα σε ένα συγκεκριμένο μέλος της οικογένειας. Με αυτόν τον τρόπο, μας λέει, «το παιδί που αποτελεί τον αποδιοπομπαίο τράγο υπόκειται σε συμπεριφορές απόρριψης, ντροπής και επίρριψης ευθυνών μέσω αυτού που είναι γνωστό ως Διαδικασία Οικογενειακής Προβολής». Η δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων, σημειώνει, είναι μια διαδικασία απανθρωποποίησης και bullying / εκφοβισμού, και αμφότερες χαρακτηρίζονται ως εμφανείς ή συγκαλυμμένες μορφές ψυχοσυναισθηματικής κακοποίησης. Το παιδί που αποτελεί τον / την αποδιοπομπαίο τράγο, μας λέει, «μπορεί να υποβληθεί σε επιθετικές τακτικές κυριαρχίας και εκφοβισμού, απειλές, χρήση βίας ή εξαναγκασμού, χωρίς μέσο διαφυγής….. και απεικονίζεται με μονοδιάστατο τρόπο που αρνείται την πλήρη ανθρώπινη υπόστασή του, με όλες τις συνακόλουθες αρνητικές και επιβλαβείς συνέπειες».
Μέρος αυτών των δυναμικών μπορεί να περιλαμβάνει την αντιπαράθεση των αδελφών για τη δημιουργία ενός στρατοπέδου «συμμάχων» και η παρουσίαση του στοχοποιημένου παιδιού ως ελαττωματικού, άξιου της εχθρότητας ή της απόρριψης της οικογένειας κι ανάξιου αγάπης και συμπερίληψης. Το παιδί που αντικατοπτρίζει τον γονέα με ικανοποιητικούς τρόπους ή το παιδί που απαιτεί περισσότερη προσοχή μπορεί να πάρει τον ρόλο του «χρυσού παιδιού». Αυτή η καταστροφική αφήγηση του αποδιοπομπαίου τράγου, γράφει, είναι διαστρεβλωμένη και σχεδιασμένη για να ανυψώσει τον γονέα ή τον ενήλικα συγγενή και να υποβαθμίσει το παιδί και «κοινοποιείται εντός και εκτός της οικογένειας, με αποτέλεσμα τα αδέλφια, η ευρύτερη οικογένεια όπως θείοι και ξαδέλφια, και οι φίλοι της οικογένειας να βλέπουν το στοχοποιημένο παιδί μέσα από αυτό το ίδιο διαστρεβλωμένο, αρνητικό πρίσμα». Ωστόσο, σημειώνει ότι πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους «είναι έξυπνοι, μορφωμένοι και συμβάλλουν θετικά στην κοινωνία. Πολλοί είναι αρκετά επιτυχημένοι στις προσωπικές και επαγγελματικές τους προσπάθειες και χαίρουν μεγάλης εκτίμησης στις κοινότητές τους…».
Αναλύει τις καταστροφικές συνέπειες αυτής της στοχοποίησης, μία εκ των οποίων είναι το σύνθετο μετά-τραυματικό στρες και το τραύμα της προδοσίας, οι καταστροφικές εκστρατείες «συκοφαντίας», η δυσφήμιση του χαρακτήρα ή η βλάβη της επαγγελματικής φήμης, οι δυσκολίες στην εύρεση πρόθυμων επαγγελματιών (γιατροί, θεραπευτές, σύμβουλοι, δικηγόροι, κ.λπ.). Υπάρχουν επίσης προκλήσεις που σχετίζονται με την «αποταύτιση» / dis-identifying από το αφήγημα του αποδιοπομπαίου τράγου και τις συνακόλουθες παραμορφωμένες ιστορίες, τον εντοπισμό των δικών τους επιθυμιών και αναγκών, την αυθεντική έκφραση του εαυτού τους και τη δημιουργία ασφαλών σχέσεων / δεσμών. Επίσης, καθώς μεγαλώνουν, εάν απορρίψουν ανοιχτά την οικογενειακή αφήγηση ή τον συγκεκριμένο ρόλο, πιθανότατα θα βιώσουν αυξημένη σχεσιακή δυσφορία, αντίσταση και τραύμα ως άμεση συνέπεια της αμφισβήτησης της διαδικασίας προβολής της οικογένειας και της ομοιόστασης (ισορροπίας) που απαιτεί να παραμένουν στον ρόλο του «αποδιοπομπαίου τράγου».
Εστιάζει στο Σύνθετο Μετά-τραυματικό Στρες που μερικές φορές αντικαθίσταται με όρους όπως σύνθετο σχεσιακό τραύμα, αναπτυξιακό τραύμα και διαπροσωπικό τραύμα, καθώς και στο τραύμα προδοσίας και στη Θεωρία του Τραύματος Προδοσίας / Betrayal Trauma Theory (BTT), η οποία ορίστηκε για πρώτη φορά από τη Δρ. Jennifer J. Freyd το 1994. Το τραύμα προδοσίας ορίζεται ως ένα τραύμα που προκαλείται από κάποιον με τον οποίο το θύμα είναι κοντά και εξαρτάται από αυτόν για υποστήριξη και επιβίωση. Η Mandeville γράφει ότι «το τραύμα προδοσίας αφορά καταστάσεις στις οποίες άτομα ή θεσμοί στους οποίους ένα άτομο βασίζεται για προστασία, πόρους κι επιβίωση παραβιάζουν την εμπιστοσύνη ή την ευημερία του (ατόμου) (Freyd, 2008).» Η Θεωρία του Τραύματος Προδοσίας (BTT), γράφει, υποστηρίζει ότι «η προδοσία λειτουργεί ως πρόδρομος της αποσύνδεσης (ή διάσχισης), που σημαίνει ότι η αποσύνδεση συμβαίνει ως μέσο διατήρησης της σχέσης με τον κύριο φροντιστή ή άλλα σημαντικά οικογενειακά πρόσωπα από τα οποία το παιδί αισθάνεται ότι εξαρτάται για την επιβίωσή του. Επειδή ένα παιδί πρέπει να βασίζεται στον φροντιστή του για υποστήριξη και ασφάλεια, είναι πιο πιθανό να αποσυνδέσει τραυματικές εμπειρίες από τη συνειδητή επίγνωση όταν βιώνει προδοσίες εμπιστοσύνης». Η Mandeville μιλάει επίσης για το μη αναγνωρισμένο πένθος / disenfranchised grief, έναν όρο που επινόησε ο ερευνητής πένθους Kenneth J. Doka, που είναι το πένθος που βιώνεται όταν κάποιος υφίσταται μια απώλεια που δεν αναγνωρίζεται ή δεν μπορεί ν’ αναγνωριστεί ανοιχτά, να επικυρωθεί κοινωνικά ή να θρηνηθεί δημόσια. Δηλώνει ότι αυτό το μη αναγνωρισμένο πένθος μπορεί να συνδέεται με χαμένους οικογενειακούς δεσμούς, χαμένους κοινοτικούς και κοινωνικούς δεσμούς, και μερικές φορές με την ανάγκη μετακόμισης ώστε να μην στιγματίζεται κανείς εσαεί σε μια κοινότητα λόγω «εκστρατειών δυσφήμισης».
Αναλογίζεται τις αιτίες και λέει ότι δεν υπάρχουν λόγοι και υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους ένα άτομο μπορεί να κληρονομήσει ή να του ανατεθούν απάνθρωποι, , μονοδιάστατοι ρόλοι φυλάκισης. Εξερευνά τις ασυνείδητες επιπτώσεις του διαγενεακού τραύματος και εξηγεί ότι η μετατροπή ενός παιδιού ή ενήλικα σε αποδιοπομπαίο τράγο είναι «συχνά (αλλά όχι πάντα) αποτέλεσμα μιας ασυνείδητης διαδικασίας προβολής που υποστηρίζει αυταρχικά, δυσπροσαρμοστικά, συναισθηματικά και συμπεριφορικά πρότυπα. Η Mandeville ισχυρίζεται ότι ένα υψηλό ποσοστό ατόμων που θεωρούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι είναι άτομα με ενσυναίσθηση, και το αν το άτομο έχει αυτές τις ικανότητες λόγω «φύσης» ή «ανατροφής» εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης, μάλλον πρόκειται για συνδυασμό και των δύο (έχω γράψει γι’ αυτό το θέμα αλλού). Τα άτομα που θεωρούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι τείνουν επίσης να αναζητούν, να βλέπουν ή να λένε την αλήθεια. Συχνά είναι οι «πιο αληθινοί» / αυτοί που λένε αλήθειες ‘truth tellers’ μέσα σε ένα οικογενειακό σύστημα, ομάδα ή κοινότητα, είναι πιο πιθανό να μιλήσουν όταν βλέπουν ή βιώνουν αδικίες ή κακοποίηση, είναι επίσης πιο ευαίσθητοι στον πόνο των άλλων και μπορεί συχνά να επιδιώκουν άλλους τρόπους ύπαρξης ή να θέλουν να επιφέρουν αλλαγές. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να θεωρηθούν ως απειλή και, ως εκ τούτου, πρέπει να αποδυναμωθούν, ώστε να διατηρηθεί άθικτο το αφήγημα της οικογένειας ή της οποιαδήποτε ομάδας ή κοινότητας, και να θεωρούνται άμεμπτοι όσοι συμμετέχουν στη διαδικασία μετατροπής ατόμων σε αποδιοπομπαίους τράγους.
********************************************************************************************
Σε βάθος χρόνου μπορούμε να εντοπίσουμε πολλά παραδείγματα αποδιοπομπαίων τράγων, η ιστορία είναι γεμάτη με αιματηρά παραδείγματα εθνοτικών ή θρησκευτικών ομάδων που έθεσαν άλλες ομάδες σ’ αυτόν το ρόλο. Όταν η πραγματικότητα είναι περίπλοκη και τα προβλήματα είναι δύσκολο να λυθούν, όταν υπάρχει ανταγωνισμός για πόρους, η ενδο-ομαδική / ενδο-συστημική εχθρότητα αυξάνεται και ο μηχανισμός προβολής μπορεί να προσφέρει μια προσωρινή ανακούφιση ή διέξοδο. Όταν ένα έθνος αισθάνεται αβέβαιο κι όταν υπάρχουν σοβαρά κοινωνικοοικονομικά και πολιτικά ζητήματα, συχνά επινοεί ή θυμάται παλιούς εχθρούς για να ρίξει κάπου την ευθύνη. Επίσης ο φόβος διευκολύνει την ενότητα, όμως ο πλουραλισμός, η κριτική σκέψη, η δικαιοσύνη και η δημοκρατία υπονομεύονται. Όταν ομάδες ή κοινωνίες αντιμετωπίζουν πίεση, οι ηγέτες συχνά καταφεύγουν στον μηχανισμό δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων, υποσχόμενοι ψευδή ανακούφιση μέσω ενός κοινού εχθρού και της εχθρικότητας. Επίσης οι ομάδες γενικότερα τείνουν να ευνοούν τη δική τους ομάδα ((in-group), ενώ βλέπουν τις άλλες ομάδες ατόμων (out-group) με καχυποψία ή εχθρότητα, και αυτό μπορεί να οδηγήσει στο να γίνει η άλλη ομάδα / out-group αποδιοπομπαίος τράγος. Αυτή η διαδικασία επιτρέπει επίσης σ’ ένα άτομο, μια ομάδα ή κοινωνία να διατηρήσει μια θετική αίσθηση του εαυτού χωρίς να χρειαστεί ν’ αναγνωρίσει ή ν’ αποδεχτεί τυχόν τραύματά, επιθετικότητα και φθόνο, αδυναμίες, λάθη ή αρνητικές ιδιότητες. Ο μηχανισμός αυτός παρέχει ένα αντικείμενο για να εκτοπίσει το άτομο ή η ομάδα, την δυσφορία, την απογοήτευση και την επιθετικότητα, ενώ παράλληλα ενισχύει την ενότητα και τους δεσμούς της ομάδας ή του συστήματος.
Η διαδικασία της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων συχνά περιλαμβάνει τη διαστρέβλωση και υπερβολή υπαρκτών προβλημάτων και γεγονότων και στη συνέχεια την προβολή και την επίρριψη ευθυνών. Οι σταυροφόροι του Μεσαίωνα περιέγραφαν τους πολέμους τους ως υπεράσπιση της Χριστιανοσύνης ενάντια στους «βαρβάρους», οι αποικιακές αυτοκρατορίες δικαιολογούσαν την κυριαρχία τους με παρόμοια επιχειρήματα, και τον 20ό αιώνα τα φασιστικά καθεστώτα χρησιμοποίησαν άλλες ομάδες ως αποδιοπομπαίους τράγους προκειμένου να ενώσουν τους πολίτες τους. Υποφέροντας από τις συνέπειες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Γερμανοί μέσω της διαδικασίας του μηχανισμού αυτού και την πρόκληση φθόνου, ανταγωνισμού και μίσους προς τους Εβραίους, κατάφεραν να συσπειρώσουν μεγάλο κομμάτι του λαού σε ακραία επίπεδα εθνικισμού. Το θέμα του αποδιοπομπαίου τράγου δεν συναντάται μόνο στην Ιστορία, αλλά είναι πανταχού παρόν και στη λογοτεχνία. Μερικά παραδείγματα: oι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι του Οιδίποδα, του οποίου η εξορία από τη Θήβα έθεσε τέλος σε μια πανώλη και αποκατέστησε την τάξη και την ειρήνη, και η θυσία της Ιφιγένειας από τον πατέρα της, ο οποίος είχε εξοργίσει την Άρτεμη, επέτρεψαν ευνοϊκούς ανέμους (ο μύθος έχει κάποια κοινά στοιχεία με τη θεϊκά καθορισμένη θυσία της κόρης του Ιεφθάε); στο βιβλίο του Τζορτζ Όργουελ, Η Φάρμα των Ζώων, μια ομάδα γίνεται αποδιοπομπαίος τράγος για να διατηρηθεί ο έλεγχος, και στο δυστοπικό του μυθιστόρημα 1984, απεικονίζεται ένα αυταρχικό κράτος επιτήρησης, όπου το κόμμα χρειάζεται να δημιουργεί συνεχώς έναν φανταστικό εχθρό για να τον παρουσιάζει στις μάζες· Ο Άρχοντας των Μυγών του Γουίλιαμ Γκόλντινγκ· το παιδικό βιβλίο του The Whipping Boy**· οι Τζον Στάινμπεκ, Ντοστογιέφσκι, Αλμπέρ Καμύ, Ντόρις Λέσινγκ, Δάφνη ντι Μοριέ, και τόσοι άλλοι, έχουν χρησιμοποιήσει το θέμα του αποδιοπομπαίου τράγου.
** The Whipping Boy ήταν συνήθως ένα φτωχό αγόρι που εκπαιδευόταν δίπλα σε έναν νεαρό πρίγκιπα ή μονάρχη, το οποίο τιμωρούνταν σωματικά για τις παραβάσεις ή την ανυπακοή του νεαρού πρίγκιπα ενώπιόν του. Ο πρίγκιπας δεν τιμωρούνταν ο ίδιος επειδή η βασιλική του θέση υπερέβαινε αυτή του δασκάλου του, αλλά η βίωση της τιμωρίας του φίλου του υποτίθεται ότι θα του εμφυσούσε φόβο και θα τον απέτρεπε να επαναλάβει τη συμπεριφορά του.
Υποστηρίζεται ότι η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων, η οποία είναι τόσο παλιά όσο και η ανθρωπότητα, δεν έχει αλλάξει πολύ με το πέρασμα του χρόνου, αν και έχει εξελιχθεί. Μπορούμε να παρατηρήσουμε μια ομοιότητα στις πεποιθήσεις και τις πρακτικές σε όλες τις εποχές, τις κοινωνίες, τους πολιτισμούς και τις θρησκείες. Μερικές φορές ο ρόλος του αποδιοπομπαίου τράγου ορίζεται βίαια από τους άλλους, και άλλες φορές, λαμβάνει χώρα μια διαδικασία «αυτό-θυματοποίησης» / self scapegoating προκειμένου να επιτευχθεί προσωπική ή συλλογική υπέρβαση. Στην πραγματικότητα, για να κατανοήσουμε την διαδικασία ή τον μηχανισμό αυτό, πρέπει να διερευνήσουμε και τις θρησκευτικές ιστορίες, τους μύθους, πρακτικές, δεισιδαιμονίες, φόβους και βαθύτερες ομαδικές δυναμικές και κίνητρα που απαιτούν την εύρεση κάποιου άλλου προκειμένου να φέρει το κύριο βάρος του θυμού, του φόβου, της δυσφορίας, των απογοητεύσεων και της ενοχής μιας ομάδας / κοινωνίας, προκειμένου να επέλθει μια αίσθηση ανακούφισης σε συλλογικό επίπεδο. Θα αναφέρω εν συντομία μερικά παραδείγματα που συνάντησα στο υλικό που κοίταξα. Η έννοια του αποδιοπομπαίου τράγου στις θρησκευτικές ιστορίες και πρακτικές ουσιαστικά περιλαμβάνει την επιβάρυνση ενός ατόμου ή ζώου με όλες τις αμαρτίες και τις δυσλειτουργίες μιας κοινότητας και στη συνέχεια τη θυσία ή τον εξοστρακισμό του επιλεγμένου αντικειμένου για να επέλθει ψυχολογική απελευθέρωση, να εξιλεωθεί η ομάδα ή να αποκατασταθεί η τάξη, να τερματιστούν επιδημίες, ξηρασίες και άλλα δεινά. Επίσης, η πρακτική προηγείται των σύγχρονων θρησκειών και κοινωνιών και πιθανότατα θα μπορούσαμε να την εντοπίσουμε σε όλες τις κοινωνίες και τις θρησκείες μέχρι την αρχαιότητα και ακόμη πιο πίσω στις πιο πρωτόγονες κοινωνίες.
Το Λευιτικό 16 αφηγείται την τελετουργική θυσία που ο Γιαχβέ (ο Θεός στα Εβραϊκά) διατάζει τον λαό του Ισραήλ να εκτελέσει για να εξιλεωθεί για τις αμαρτίες του γιου του Άρωνα και τις δικές τους συλλογικές αμαρτίες. Ένας τράγος σφάζεται κι ένας άλλος απελευθερώνεται στην έρημο αφού πρώτα οι άνθρωποι προβάλουν τις αμαρτίες τους και τις ανεπιθύμητες πτυχές του εαυτού τους πάνω στο ζώο, με άλλα λόγια το εμποτίσουν με τις ανεπιθύμητες πτυχές του εαυτού τους. Η Mandeville γράφει ότι «ο όρος αποδιοπομπαίος τράγος προέρχεται από μια ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης (Λευιτικό 16: 1-34). Σε αυτήν την αρχαία ιστορία που συνδέεται με τις τελετές της Ημέρας του Εξιλασμού, ο Ααρών έπρεπε να διαλέξει έναν τράγο για να αναλάβει τις αμαρτίες της φυλής, δηλαδή της συλλογικότητας. Αυτό το ζώο στη συνέχεια εξορίστηκε στην έρημο. Η Mandeville μας λέει ένας αδύναμος, εξημερωμένος τράγος πιθανότατα να είχε πεθάνει λίγο καιρό αφότου αφέθηκε να τα βγάλει πέρα μόνος του. Επομένως, το ζώο που επέλεξε ο Ααρών έπρεπε να είναι πολύ δυνατό και εύρωστο, ώστε να μπορεί να εκπληρώσει τον σκοπό του, να απαλλάξει τη φυλή από τις αμαρτίες της». Προσθέτει ότι παρόλο που οι επιζώντες αυτού του είδους τραύματος μπορεί να αισθάνονται ευάλωτοι, αβοήθητοι και εξαντλημένοι ως αποτέλεσμα της παρενόχλησης και της στέρησης της προστασίας της φυλής τους, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι «ο αποδιοπομπαίος τράγος σε αυτή την ιστορία ήταν το πιο εύρωστο, το πιο δυνατό ζώο στο κοπάδι. Γι’ αυτό κι επιλέχθηκε».
Ο Ιησούς ορίστηκε ως ο φορέας των αμαρτιών ολόκληρου του κόσμου και θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πιο σημαντικός αρχετυπικός αποδιοπομπαίος τράγος του Χριστιανισμού. Το αρχέτυπο του αποδιοπομπαίου τράγου δεν παίζει σημαντικό ρόλο μόνο στον Χριστιανισμό, αλλά πιθανώς και στις περισσότερες θρησκείες σε κάποιο βαθμό. Το ιαπωνικό Handaka Matsuri, που μεταφράζεται περίπου ως Φεστιβάλ του Γυμνού Άνδρα, είναι μια βίαιη αναπαράσταση μιας τελετουργικής ανθρωποθυσίας από την ιαπωνική μυθολογική ιστορία. Ένα χωριό που υπέφερε από πανώλη, συνέλαβε έναν τυχαίο άνδρα που περνούσε από το χωριό, τον έγδυσε και τον έσυρε σε ένα ιερό για να προσφερθεί ως αποδιοπομπαίος τράγος. Σφαγιάστηκε για τα συλλογικά συμφέροντα του χωριού. Η αναπαράσταση αυτής της τελετής εξακολουθεί να λαμβάνει χώρα και σήμερα ως ετήσια μέθοδος καθαρισμού σε πολλά μέρη της Ιαπωνίας. Έχει επίσης υποστηριχθεί ότι στον Βουδισμό ο ατομικός ή αφηγηματικός εαυτός, το Εγώ και οι επιθυμίες, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως προσωπικός αποδιοπομπαίος τράγος, τον οποίο πρέπει να ξεπεράσουμε μέσω ασκητισμού ή άλλων μέσων, και ο οποίος θυσιάζεται για να επιτύχουμε φώτιση ή για να επέλθει το τέλος του πόνου. Στον Βουδισμό, ο Σιντάρτα Γκαουτάμα έχει θεωρηθεί φιγούρα «αυτό-θυματοποίησης» (self scapegoated). Επίσης, το άλογό του, ο Κανθάκα, γίνεται ένα είδος whipping boy, ώστε ο πρίγκιπας να γλιτώσει την τιμωρία, αλλά κι ένα δοχείο για τα συναισθήματα του πατέρα του. Υπάρχει επίσης η παλιά ιαπωνική βουδιστική πρακτική της αυτό-μουμιοποίησης, μιας αργής αυτοκτονικής διαδικασίας θα μπορούσε να πει κανείς, όπου οι μοναχοί ασκήτευαν μέχρι του σημείου να προκαλούν τον δικό τους θάνατο μέσω της πείνας και, ως εκ τούτου, να εισέρχονται στη διαδικασία της μουμιοποίησης ενώ ήταν ακόμη ζωντανοί. Στον Ινδουισμό, οι Βραχμάνοι ιστορικά χρησίμευαν ως τελετουργικοί αποδιοπομπαίοι τράγοι, απορροφώντας την κακία των πατρόνων τους αφεντικών τους, και ούτω καθεξής.
Ο Arthur Colman (βλ. παρακάτω) ισχυρίζεται ότι η δημιουργία ενός αποδιοπομπαίου τράγου απαιτεί μια διαδικασία παρόμοια με τους ψυχολογικούς μηχανισμούς της προβολής και της προβολικής ταύτισης, καθώς χρησιμοποιεί έναν άλλο (αντικείμενο) για να περιορίσει τη σκοτεινή πλευρά ή τις ανεπιθύμητες πτυχές της ζωής του εαυτού ή της ομάδας, και ότι ένας αποδιοπομπαίος τράγος θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το κοινωνικό δοχείο της ανθρωπότητας για τη σκιά, ένα δοχείο που είναι, εξ ορισμού, αθώο για το βάρος που αναλαμβάνει. Η κοινότητα ουσιαστικά εξαπατά τον εαυτό της πιστεύοντας ότι το θύμα είναι ο ένοχος των προβλημάτων ή της κοινοτικής κρίσης της και ότι η δίωξη ή η εξάλειψη του θύματος θα αποκαταστήσει την τάξη ή την ειρήνη. Ο Χριστιανός θεολόγος Ρενέ Ζιράρ μας λέει ότι η Βίβλος αποκαλύπτει, για πρώτη φορά, ότι στην πραγματικότητα το θύμα είναι αθώο και άδικα καθίσταται αποδιοπομπαίος τράγος. Αυτή η αλήθεια, μαζί με τον «μηχανισμό της δημιουργίας αποδιοπομπαίου τράγου» που είναι εγγενής στη θρησκεία, παρέμενε κρυμμένη μέχρι τότε. Έτσι, στον Ιουδαϊσμό και αργότερα στον Χριστιανισμό, η έννοια του θύματος εμφανίζεται για πρώτη φορά στην πολιτισμική ιστορία της ανθρωπότητας, μια ηθική ανησυχία που έχει διαμορφώσει τον δυτικό κόσμο έκτοτε. Στο ερώτημα κατά πόσον αυτή η γνώση έχει θέσει τέλος στην τάξη των θυσιών που βασίζονται στη βία στην κοινωνία, ο Ζιράρ απαντά «Όχι». Γιατί, όπως λέει, για να έχει μια αλήθεια αντίκτυπο, πρέπει να βρει δεκτικούς ακροατές, και επίσης, οι άνθρωποι δεν αλλάζουν γρήγορα.
Τέλος, υπάρχουν διαφορετικές αντιλήψεις όσον αφορά την διαδικασία δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων σε διαφορετικά πεδία μελέτης, οι οποίες ίσως είναι χρήσιμο να αναφερθούν, ώστε να διευκολυνθεί η κατανόηση αυτής της ατομικής και ομαδικής πρακτικής / διαδικασίας. Στη διδακτορική της διατριβή (Τμήμα Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο McGill, Μόντρεαλ, Ιούλιος 2022), η Celia Edell σκιαγραφεί τις θεολογικές, ανθρωπολογικές και ψυχαναλυτικές αντιλήψεις που αφορούν τον μηχανισμό. Προτείνει ότι σε όλες τις αντιλήψεις, ένας αποδιοπομπαίος τράγος λειτουργεί ως το επίκεντρο της επίρριψης ευθύνης. Οι θεολογικές αντιλήψεις για τον αποδιοπομπαίο τράγο τείνουν να χωρίζονται σε τρεις κατευθύνσεις και ο αποδιοπομπαίος τράγος νοείται α) ως η εξιλέωση της ενοχής μέσω του πόνου ενός αθώου σκεύους, β) ως η αιτία όλου του κακού που πρέπει να αποβληθεί από την κοινωνία, γ) ως η ίδια η τελετουργική εξορία. Στις ανθρωπολογικές αναλύσεις, ο μηχανισμός του αποδιοπομπαίου τράγου περιγράφεται ως μέρος της προσπάθειας της ανθρώπινης φύσης να επιλύσει την κοινοτική ένταση μέσω της κάθαρσης ενός θύματος, το οποίο μερικές φορές θεωρείται ότι είναι η αιτία της έντασης κι άλλες φορές επιλέγεται τυχαία. Στην ψυχαναλυτική παράδοση, η μετατροπή του ατόμου σε αποδιοπομπαίο τράγο έχει καταλήξει να σημαίνει την προστασία του Εγώ κάποιου μέσω της ψυχολογικής προβολής αρνητικών ιδιοτήτων στους άλλους. Αυτό μπορεί να συμβεί σε επίπεδο ατομικής και ομαδικής ψυχολογίας.
*************************************************************************************
Ένα άλλο σχετικό βιβλίο που διάβασα και αφορά την αφύπνιση της συνείδησης στις ομάδες είναι το “Up From Scapegoating: Awakening Consciousness in Groups “ του Arthur Colman, ψυχιάτρου, κλινικού καθηγητή, αναλυτή βάθους εκπαιδευμένου στο Ινστιτούτο C.G. Jung στο Σαν Φρανσίσκο, συμβούλου ομάδων και ηγετών, και συγγραφέα. Ο Colman εξηγεί ότι η δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων είναι μια αρχαία δραστηριότητα, “τόσο αρχαία που υπάρχουν λίγες πρωτόγονες κοινωνίες όπου δεν έχουν βρεθεί στοιχεία σχετικά με αυτή την πρακτική” και μπορεί να ανιχνευθεί οποτεδήποτε υπάρχει μεταφορά αρνητικής απόδοσης ευθύνης από το ένα μέρος του συστήματος στο άλλο ή από το ένα μέρος του συστήματος σε ένα αντικείμενο εκτός του συστήματος, προκειμένου να εκπληρωθεί αυτό που θεωρείται ως μια ενοποιητική λειτουργία επιβίωσης για το σύστημα στο σύνολό του. Στο πρώτο κεφάλαιο γράφει ότι “η ενότητα είναι η πιο σημαντική έννοια σε κάθε δραστηριότητα δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων, ο αποδιοπομπαίος τράγος αντιπροσωπεύει την ώθηση της ομάδας προς την ολότητά της αποκλείοντας τα αναλώσιμα στοιχεία της,” και περιλαμβάνει ένα απόφθεγμα του Βρετανού πρωθυπουργού Harold Wilson, το οποίο ορίζει την δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων με έναν ανατριχιαστικό τρόπο. Τον Ιανουάριο του 1970 ο Wilson είπε: “ένα εκατομμύριο μέλη της φυλής Ibos πρέπει να πεθάνουν για να διατηρηθεί η ενότητα της Νιγηρίας…”. (Jacob, 1987, αναφέρεται στον Colman, 1995, σελ. 216)
Ο Colman αναλύει πώς οι ομάδες αγωνίζονται να ενσωματώσουν την ποικιλομορφία και αμύνονται ενάντια στο διαφορετικό ή το νέο ή σε αυτό που μπορεί να αντιληφθούν ως αρνητικό, απορρίπτοντας συλλογικά αυτό το στοιχείο μέσω της μετατροπής ενός ατόμου ή μιας ομάδας σε αποδιοπομπαίο τράγο, και διερευνά τρόπους με τους οποίους τα άτομα και οι ομάδες μπορούν να αναπτυχθούν πέρα από αυτή την παλιά και μακρόχρονη πρακτική της δημιουργίας αποδιοπομπαίου τράγου. Ο Colman συνδυάζει την ψυχολογία βάθους / depth psychology που εστιάζει στο άτομο και την ατομική ανάπτυξη με τη θεωρία των ομάδων και την ανάπτυξη των ομάδων. Παίρνει μερικές από τις βασικές ιδέες του Jung, τη θεωρία της Margaret Mahler για την ανάπτυξη του παιδιού, την έννοια της ατομικότητας, τις ασυνείδητες αμυντικές αντιδράσεις μας, τη θεωρία των ομάδων, και άλλες έννοιες, και συζητά τη σημασία τους για τα προβλήματα των ομάδων, των θεσμών και των πολιτικών συστημάτων, σε περιόδους πυρηνικών και άλλων περιβαλλοντικών απειλών, όπου η επιβίωση κάθε ατόμου εξαρτάται από τη συνείδηση και τις αποφάσεις μεγαλύτερων ομάδων. Αφιερώνει ένα κεφάλαιο στο πώς οι πρώιμες αναπτυξιακές θεωρίες μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την ανάπτυξη της ομαδικής συνείδησης. Γράφει: «Τα τελευταία τριάντα χρόνια, οι παιδοψυχολόγοι που ενδιαφέρονται να μελετήσουν την ανάπτυξη της συνείδησης έχουν προσπαθήσει να ενσωματώσουν την ψυχαναλυτική θεωρία που βασίζεται σε εικασίες ενηλίκων σχετικά με πολύ πρώιμες καταστάσεις συνείδησης… με παρατηρήσεις πεδίου της πραγματικής συμπεριφοράς βρεφών και παιδιών».
Τονίζει τη σημασία της γλώσσας, της ιστορίας και του μύθου και εξηγεί ότι ο τρόπος με τον οποίο οι ομάδες μαθαίνουν και αναπτύσσονται αντικατοπτρίζεται στους μύθους που ενσαρκώνουν. Αναλύει τρεις κεντρικούς μύθους ομάδων, τον αποδιοπομπαίο τράγο, το νησί και τη Στρογγυλή Τράπεζα, οι οποίοι, όπως σημειώνει, «συλλογικά περιγράφουν μια ευρεία αναπτυξιακή ακολουθία ομαδικής και κοινωνικής ωρίμανσης». Ο πρώτος μύθος είναι αυτός του αποδιοπομπαίου τράγου, ο οποίος είναι ο πιο διαδεδομένος μύθος της ομαδικής ζωής και αποτελεί τη βάση «της ασταθούς σταθερότητας της ανθρώπινης συλλογικής ζωής». Είναι, γράφει, ο μύθος που μας βοηθά να δικαιολογήσουμε τον πόλεμο μέσω της έννοιας του εχθρού και την κοινωνική ανισότητα μέσω της έννοιας του υποτελούς και των δομών της κοινωνικής τάξης. Είναι επίσης μια ισχυρή δύναμη στα περισσότερα θρησκευτικά, εκπαιδευτικά, εργασιακά και οικογενειακά μας συστήματα. Γράφει: «Ο Χριστιανισμός βασίζεται στον μύθο του αποδιοπομπαίου τράγου / μεσσία. Το Ισλάμ χρησιμοποιεί τον άπιστο και την Τζιχάντ ως δύο από τους υποστηρικτικούς του πυλώνες. Και ο Ιουδαϊσμός έχει τον εκλεκτό λαό ως κεντρική έννοια. Στη σύγχρονη ζωή, η αναζήτηση αποδιοπομπαίου τράγου είναι η ρίζα των σημαντικών κοινωνικών ζητημάτων του σεξισμού και του ρατσισμού στην πανεπιστημιούπολη και στον χώρο εργασίας. Είναι μέρος ενός βασικού οικογενειακού προτύπου που δημιουργεί κακοποιημένα και θυματοποιημένα παιδιά».
Ο Colman προσθέτει ότι αυτά τα πρότυπα με τα οποία πολλοί άνθρωποι τώρα διαφωνούν δεν είναι καινούργια. Είναι απλώς πρόσφατες εκδηλώσεις μιας διαδικασίας αναζήτησης αποδιοπομπαίου τράγου που ανάγεται στην ανθρώπινη θυσία. Η βάση του μύθου του αποδιοπομπαίου τράγου είναι η εξής: «η ομάδα δεν φταίει για τα προβλήματά της, τα άσχημα συναισθήματά της, τον πόνο της, τις ήττες της, αντίθετα, αυτά είναι ευθύνη ενός συγκεκριμένου ατόμου ή υποομάδας – του αποδιοπομπαίου τράγου – που θεωρείται θεμελιωδώς διαφορετικός από την υπόλοιπη ομάδα και πρέπει να αποκλειστεί ή να θυσιαστεί για να επιβιώσει η ομάδα και να παραμείνει ολόκληρη». Υποστηρίζει ότι όπως ακριβώς το άτομο χρησιμοποιεί ασυνείδητους μηχανισμούς για να αποτοξινωθεί και να απορρίψει ανεπιθύμητα στοιχεία από τη συνείδησή του, έτσι και η ομάδα χρησιμοποιεί την αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων για να αποτοξινωθεί και να απορρίψει αρνητικά στοιχεία από τη δική της συνείδησή. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει μικρή ανάπτυξη και εξέλιξη εάν δεν αντιμετωπιστεί η σκιά κάποιου ή οι αποδιοπομπαίοι τράγοι της ομάδας. Πιστεύει ότι η επεξεργασία και η υπέρβαση του μηχανισμού αναζήτησης αποδιοπομπαίων τράγων είναι απαραίτητο προοίμιο για την επίτευξη ενός επιπέδου ομαδικής ανάπτυξης στο οποίο ενθαρρύνεται η ποικιλομορφία / διαφορετικότητα και η συλλογική ευθύνη, και μόνο όταν η ομάδα «δεν επικεντρώνεται πλέον σε σωτήρες, ήρωες, θύματα και εχθρούς, αλλά στη συμβολή κάθε μέλους της ομάδας στο συλλογικό και το συλλογικό σε κάθε μέλος, εισέρχεται σε ένα νέο επίπεδο ανάπτυξης».
Ο δεύτερος μύθος είναι αυτός του νησιού. Ξεπερνά τη φάση του αποδιοπομπαίου τράγου και η ιδέα εδώ είναι ότι το απομονωμένο νησί / ομάδα ή κοινωνία είναι ικανό να ελέγχει το πεπρωμένο του χωρίς εξωτερική βοήθεια. Η δύναμή του εξαρτάται από τη συνοχή και την ομοιογένεια της ομάδας, η οποία φέρει επίσης και την πιθανότητα: α) επιστροφής στους μηχανισμούς της νοοτροπίας του αποδιοπομπαίου τράγου, και β) παράνοιας όταν απειλείται, έτσι που ο έξω κόσμος που προηγουμένως ήταν είτε ουδέτερος είτε αγνοημένος να καθίσταται ο εχθρός. Ο Colman λέει ότι ο μύθος του νησιού είναι διάχυτος στην καλά οργανωμένη μεσαία τάξη του δυτικού κόσμου κι αποτελεί τη βάση της ιδέας της αυτάρκειας είτε εθνών όπως η Ελβετία, είτε μικρών πόλεων στη μεσοδυτική Αμερική και των περιτοιχισμένων κοινοτήτων των εύπορων αστικών και προαστιακών θυλάκων σε όλο τον κόσμο, κι επίσης επηρεάζει τις πολλές εταιρείες και οργανισμούς που προτιμούν την ανεξαρτησία έναντι της αλληλεξάρτησης. Προσθέτει ότι σε τέτοιες συλλογικότητες, η αναπηρία, η ασθένεια, ακόμη και η αντικοινωνική συμπεριφορά είναι ανεκτές, εφόσον μπορούν να θεωρηθούν ως προβλήματα «των εντός των τειχών», ενώ όσοι έχουν το ίδιο πρόβλημα και θεωρούνται «εκτός», όπως λόγου χάρη οι ασθενείς άστεγοι, αντιμετωπίζονται ως υπάνθρωποι.
Ο μύθος του νησιού, μας λέει, αποτελεί επίσης τη βάση πολλών αυταρχικών πολιτικών δομών και διαφορετικών ειδών σέχτας. Είναι το ήθος για τις φονταμενταλιστικές κοινότητες και έθνη. Είναι τυφλός απέναντι στην κρίσιμη συμβολή κρυφών στοιχείων όπως οι ανέγγιχτοι και οι σκλάβοι, και κινδυνεύει λόγω της απομόνωσής του από την μεταβαλλόμενη τεχνολογία και την πολιτιστική ποικιλομορφία, καθώς και από νέες ιδέες και πόρους. Ο Colman αναφέρεται στα πολιτικά γεγονότα των αρχών της δεκαετίας του 1990 στην πρώην Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη, τα οποία έχουν δείξει ότι οι κοινότητες «νησιά» είτε καταφεύγουν επανειλημμένα στον μηχανισμό δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων για να απαλλαγούν από τις διαφορές που δεν μπορούν να συμπεριλάβουν, είτε αναγκάζονται να ανοίξουν τα σύνορα τους στον έξω κόσμο και να υποστούν τους αναπόφευκτους και επώδυνους μετασχηματισμούς σε νέες μορφές ομαδικής ανάπτυξης.
Ωστόσο, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι νέες μορφές ανάπτυξης ομάδων εξακολουθούν δυστυχώς να απουσιάζουν και ότι έχουν υπάρξει λίγα ανθρώπινα κοινωνικά και πολιτικά συστήματα που έχουν επιβιώσει χωρίς να βασίζονται στην αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων ή στην απομόνωση ως σημαντικά προπύργια επιβίωσης, κι ακόμη και μεγάλες μη απειλούμενες ομάδες με σχεδόν απεριόριστους πόρους που είχαν περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν συλλογικότητες που περιέχουν ποικιλομορφία, όπως οι ΗΠΑ, έχουν βασιστεί τόσο στην απομόνωση όσο και την αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων ως σταθεροποιητικές δυνάμεις σε διάφορες χρονικές στιγμές και τόπους καθ’ όλη την διάρκεια της ιστορίας τους. Οι δημοκρατίες του εικοστού αιώνα έχουν επίσης υποστηριχθεί από δυο ισχυρούς αποδιοπομπαίους τράγους με τη μορφή του ρατσισμού και σεξισμού. Η ανθρωπότητα, γράφει, «βρίσκεται ακόμη σε εξελικτική νηπιακή ηλικία. η ικανότητά μας να σκοτώνουμε το είδος μας ακόμη και όταν η επιβίωσή μας δεν απειλείται σαφώς είναι ένα κραυγαλέο παράδειγμα του επιθετικού, πρωτόγονου επιπέδου ανάπτυξης της ανθρώπινης ομάδας».
Ο τρίτος μύθος είναι η Στρογγυλή Τράπεζα, η οποία στους θρύλους του Αρθούρου είναι «κατ’ εικόνα του κόσμου». Ο Colman βρίσκει αυτόν τον μύθο πιο συναρπαστικό επειδή συνδυάζει την εξουσιοδοτημένη ηγεσία, την πολιτική ισότητα και μια βαθιά αίσθηση ομαδικής ευθύνης και σύνδεσης, κι ακόμη επειδή δεσμεύεται να υπηρετεί όχι μόνο τα μέλη του Τραπεζιού αλλά και την κοινότητα ως σύνολο, μια δέσμευση που υπηρετεί τόσο το ατομικό όσο και το συλλογικό. Προσθέτει ότι αυτός ο μύθος αποτελεί μύθο της ουτοπίας της ανδρικής ομάδας, στην οποία μια αδελφότητα ίσων συνεργάζεται στην επιδίωξη της αλήθειας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Επίσης η Στρογγυλή Τράπεζα συμβολίζει την επαγωγή ενός νέου κοινωνικού Εαυτού, μιας νέας παγκόσμιας τάξης, που επιτυγχάνεται με την έμφαση στη σύνδεση των διαφορετικών– των νέων και πιο ηλικιωμένων, των διαφόρων εθνικοτήτων και ταλέντων. Όμως, η Στρογγυλή Τράπεζα, γράφει ο Colman, καθρεφτίζει την κοινωνία από την οποία έχει αναδυθεί και δεν είναι απαλλαγμένη από προκαταλήψεις, συμπεριλαμβανομένου του σεξισμού και των ταξικών διαφορών, και οι αδυναμίες της ανθρωπότητας δεν ξεπερνιούνται στο Camelot, αλλά το όραμα της δέσμευσης στο έργο της υπηρεσίας τόσο του ατομικού όσο και του συλλογικού είναι παρόλα αυτά σημαντικό.
Σήμερα, οι ομάδες στις οποίες η συνείδηση του αποδιοπομπαίου τράγου ή της απομόνωσης δεν παίζει κεντρικό ρόλο είναι σπάνιες. Ο Colman θέτει το ερώτημα εάν το υποκείμενο αρχέτυπο μιας κοινωνίας ή ενός ολόκληρου πολιτισμού μπορεί να αλλάξει, κι αναφέρεται στον Jung, ο οποίος πρότεινε ότι το ένα ή το άλλο αρχέτυπο θα μπορούσε να γίνει κυρίαρχο σε μια κοινωνία και να επηρεάσει τους πολιτισμικούς μύθους και την κοινωνική της δομή, και στον ιστορικό του δέκατου ένατου αιώνα Jacob Burkhardt, ο οποίος κατέδειξε αυτήν την αρχή στην κλασική του μελέτη για την Αναγεννησιακή Ιταλία, ορίζοντας μια σημαντική αλλαγή στην κοινωνική συνείδηση ως το κλειδί για την κατανόηση της εξέλιξης μεταξύ της μεσαιωνικής και της αναγεννησιακής περιόδου της δυτικής ιστορίας. Για να επιβιώσουμε ως είδος, γράφει ο Colman, οι μύθοι που ασπαζόμαστε δεν μπορούν να βασίζονται στους παλιούς τρόπους του αποδιοπομπαίου τράγου και της απομόνωσης, και οι μύθοι αλληλεξάρτησης, όπως η Στρογγυλή Τράπεζα του Αρθούρου, «φέρνουν περισσότερη ελπίδα σε έναν κόσμο στον οποίο τα σύνορα / όρια του αέρα, του νερού, της γης και της φωτιάς είναι ολοένα και πιο σημαντικά από τους χάρτες των εθνών ή ακόμη και την ταξινόμηση των ειδών».
Υπάρχουν μερικά ακόμη πράγματα που θα ήθελα να συμπεριλάβω σε αυτήν την ανάλυση και, ως εκ τούτου, αυτό το μακροσκελές κομμάτι θα ακολουθηθεί από ένα μικρότερο ΜΕΡΟΣ 2.
