ΜΕΡΟΣ 2 Η μετάφραση είναι διαθέσιμη / 20/11/2025
«Για να επιβιώσουμε, οι μύθοι που ασπαζόμαστε σίγουρα δεν θα βασίζονται στους παλιούς τρόπους της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων και της απομόνωσης». Arthur D. Colman / Up from Scapegoating
«Με μια πολύ αληθινή έννοια, λοιπόν, η ατομική και η συλλογική ανάπτυξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες».Arthur D. Colman
«Δεν πιστεύω ότι κανένας σκεπτόμενος άνθρωπος σήμερα μπορεί να συνεχίσει να πιστεύει ότι η ανθρώπινη και η παγκόσμια επιβίωση βρίσκεται εντός ενός πλαισίου που βλέπει την ατομική βελτίωση μόνο ως μονάδα αλλαγής και ελπίδας». Arthur D. Colman
Όπως ανέφερα στο προηγούμενο μέρος αυτού του νήματος σχετικά με τις δυναμικές και πρακτικές των ομάδων και τις διαδικασίες δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων, τα φαινόμενα αυτά έχουν πολλές διαφορετικές πτυχές κι επίσης έχουν ερευνηθεί σε διαφορετικά πεδία. Επιπρόσθετα, ο μηχανισμός της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων έχει παρατηρηθεί και μελετηθεί σε διαφορετικά πλαίσια, όπως: οι οικογένειες, στις οποίες επικεντρώθηκα στο πρώτο μέρος της προηγούμενης ανάρτησης, οι τάξεις, οι χώροι εργασίας, οι αθλητικές ομάδες, τα πολιτικά κόμματα, εκπαιδευτικά ιδρύματα και πλαίσια υγείας, και κρατικοί και κυβερνητικοί οργανισμοί. Επομένως, θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει τις πολλαπλές θεωρίες και παρατηρήσεις ως συμπληρωματικές, και συμβάλλουσες στην ευρύτερη κατανόηση αυτού του συγκεκριμένου μηχανισμού, αλλά και άλλων δυναμικών των ομάδων σε micro και macro επίπεδα. Στη σημερινή ανάρτηση θα αναφερθώ κυρίως στη θεωρία της μιμητικής επιθυμίας του Rene Girard, στη θεωρία του αποδιοπομπαίου τράγου και στη θεωρία ρεαλιστικής σύγκρουσης, μεταξύ άλλων σχετικών θεμάτων. Γνωρίζω ότι δεν μπορώ να αποδώσω δικαιοσύνη σε όλες αυτές τις ιδέες σε δύο αναρτήσεις, ακόμη και σε δύο μακροσκελείς αναρτήσεις. Ίσως όμως οι δυο αυτές αναρτήσεις ν’ αποτελέσουν τροφή για κριτική σκέψη, με τον ίδιο τρόπο που το νέο και παλιότερο υλικό που (ξανά) διάβασα αποτέλεσε για μένα μένα.
Τα περισσότερα πράγματα που διάβασα σχετικά με τoν μηχανισμό δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων (scpaegoating mechanism) κάνουν κάποια αναφορά στο έργο του Rene Girard, οπότε σήμερα θα ξεκινήσω με μια σύντομη αναφορά στη θεωρία και τις ιδέες του. Ο Rene Girard (1923-2015) ήταν Γάλλος ακαδημαϊκός, κριτικός λογοτεχνίας, ιστορικός, φιλόσοφος κοινωνικών επιστημών και συγγραφέας σχεδόν 30 βιβλίων. Είναι περισσότερο γνωστός για τη θεωρία της μιμητικής επιθυμίας και την εξέταση του μηχανισμού δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων κι έχει συνδυάσει τη λογοτεχνική κριτική, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, την ιστορία, την ψυχολογία, την ανθρωπολογία και τη μυθολογία για να μελετήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά και σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα.
Η θεωρία της μιμητικής επιθυμίας / theory of mimetic desire υποδηλώνει βασικά ότι οι άνθρωποι μιμούνται τις επιθυμίες ο ένας του άλλου και αυτό συχνά οδηγεί σε αντιπαλότητα. Ισχυρίζεται ότι η επιθυμία δεν είναι αυτόνομη, αλλά μιμητική, που σημαίνει ότι οι άνθρωποι επιθυμούν αυτό που επιθυμούν οι άλλοι, κι επειδή πολλά άτομα επιθυμούν το ίδιο αντικείμενο ή κοινωνικό status, αυτό οδηγεί σε ανταγωνισμό και σύγκρουση. Η θεωρία του διευκολύνει την κατανόησή του φθόνου, του εκφοβισμού, των (ενδο) ομαδικών εχθροτήτων και αντιπαλοτήτων και των πολεμικών συγκρούσεων. Όταν η μιμητική αντιπαλότητα κλιμακώνεται μπορεί να απειλήσει την κοινωνική συνοχή ή την ενότητα της ομάδας. Ο Girard διερευνά τους μηχανισμούς που έχουν χρησιμοποιήσει οι κοινωνίες για να διατηρήσουν την τάξη ή να παραμείνουν ενωμένες, καθώς και τον μηχανισμό της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων. Οι κοινωνίες, από την αρχαιότητα, έχουν αντιδράσει μέσω αυτού που αποκαλεί «ιερή βία», η οποία είναι καταστροφική, αλλά μπορεί προσωρινά να διαλύσει τη σύγκρουση ή να αποκαταστήσει την τάξη, ένα είδος κοινωνικού ρυθμιστή.
Στο βιβλίο του, Ο Αποδιοπομπαίος Τράγος, διερευνά πώς οι κοινότητες και οι ομάδες επιλέγουν ένα ή περισσότερα θύματα για να επιρρίψουν την ευθύνη για συλλογικά προβλήματα και αντιπαλότητες και χρησιμοποιεί τη θεωρία της μιμητικής επιθυμίας για να αποκαλύψει τη σύνθετη δυναμική πίσω από την κοινωνική βία, υποδηλώνοντας ότι στον πυρήνα της, οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι χτισμένες πάνω στο ασταθές ή εύθραυστο θεμέλιο της μιμητικής αντιπαλότητας που αναπόφευκτα οδηγεί σε σύγκρουση ή βία, και προκειμένου να αποφευχθούν καταστροφικά επίπεδα βίας και αντιπαλότητας, οι κοινότητες διοχετεύουν τη συλλογική τους απογοήτευση, φόβο κι επιθετικότητα προς ένα άτομο ή μια ομάδα, για να αποκαταστήσουν την τάξη, να αποσπάσουν την προσοχή από τις πραγματικές αιτίες και προβλήματα, κι επίσης, για να κρύψουν την πραγματική προέλευση της σύγκρουσης ή της δυσαρέσκειας. Αυτή η βία προς τα θύματα νομιμοποιείται μέσω μύθων που συσκοτίζουν την αθωότητα ή την μη σχετικότητα του αποδιοπομπαίου τράγου.
Η έννοια του μηχανισμού δημιουργίας του αποδιοπομπαίου τράγου του Girard περιλαμβάνει την προβολή της συλλογικής ευθύνης σε ένα άτομο ή μια ομάδα. Ο κοινωνικός εξοστρακισμός ή θυσία του αποδιοπομπαίου τράγου διαχέει προσωρινά τη βία και την αναταραχή και ενώνει την κοινότητα μέσω της διαδικασίας του κοινού εχθρού. Οι ιστορίες και οι μύθοι λειτουργούν ως ιδεολογικά εργαλεία που κρύβουν τις πραγματικές δυναμικές και αιτίες και δικαιολογούν τη βία και την αδικία, έτσι ώστε να προστατεύουν την εικόνα του εαυτού και την κοινωνική θέση των δραστών ή της συλλογικότητας. Ο Girard θεωρεί τα ιουδοχριστιανικά θρησκευτικά κείμενα σημαντικά για την αποκάλυψη της βίας και της ανηθικότητας του μηχανισμού του αποδιοπομπαίου τράγου και για την αποκάλυψη της αθωότητας του θύματος. Υπό αυτή την έννοια, αυτά τα θρησκευτικά κείμενα και ιστορίες, όπως η σταύρωση του Ιησού, ανατρέπουν τους παραδοσιακούς μύθους παρουσιάζοντας το θύμα ως άδικα διωκόμενο και αμφισβητούν την κοσμοθεωρία της ιερής βίας.
Μια κριτική ματιά πάνω στη θεωρία και τις παρατηρήσεις του Girard υποδηλώνουν ότι η διεπιστημονική του προσέγγιση καταδεικνύει την εφαρμοσιμότητά της σε όλες τις εποχές και τους πολιτισμούς· μπορεί να διευκολύνει την κατανόηση των βαθύτερων αιτιών των συγκρούσεων και της βίας· μπορεί να μας βοηθήσει να αναγνωρίσουμε τις δυναμικές της αναζήτησης αποδιοπομπαίου τράγου στις προσωπικές μας σχέσεις, σε μικρές ομάδες και σε μεγαλύτερα συστήματα, κι αυτό μπορεί να οδηγήσει στην υποστήριξη κοινωνικής δικαιοσύνης για περιθωριοποιημένες ομάδες, για παράδειγμα· στη γένεση συμπάθειας για τους αποδιοπομπαίους τράγους, στην αμφισβήτηση των απόψεων μας σχετικά με τη βία και τη δικαιοσύνη· μπορεί να διευκολύνει την κατανόηση της μυθολογίας, των ελληνικών τραγωδιών, των θρησκευτικών ιστοριών, των λογοτεχνικών έργων, των ταινιών και της τέχνης· μπορεί να μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε τις μιμητικές μας επιθυμίες ή την δική μας αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων. Από την άλλη πλευρά, έχει υποστηριχθεί ότι η εστίαση στην μιμητική επιθυμία υπεραπλουστεύει την πολυπλοκότητα των κοινωνικών φαινομένων και των δυναμικών της εξουσίας.
Η θεωρία του αποδιοπομπαίου τράγου / scapegoat theory εξηγεί πώς τα άτομα και οι ομάδες κατευθύνουν λανθασμένα την απογοήτευση και την επιθετικότητά τους προς επιλεγμένα αντικείμενα, τα οποία συχνά δεν ευθύνονται για τις δυσκολίες ή τις κρίσεις τους, παρέχοντας μια αίσθηση ανακούφισης ή μια δικαιολογία για αρνητικές συνθήκες και καταστάσεις. Σε ένα εισαγωγικό άρθρο σχετικά με τη θεωρία του αποδιοπομπαίου τράγου στον ιστότοπο του Zimbardo: https://www.zimbardo.com/scapegoat-theory-psychology-definition-history-examples/, υποστηρίζεται ότι στη σύγχρονη κοινωνία, η μετατροπή σε αποδιοπομπαίο τράγο αναγνωρίζεται ως μια κοινή δυναμική της ομάδας, που παρατηρείται σε πολλαπλά πλαίσια, από οικογενειακές διαμάχες και στοχοποίηση ενός συναδέλφου για αποτυχίες σε ένα έργο, έως κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις, και ότι η κατανόηση τόσο των μηχανισμών όσο και των συνεπειών της μετατροπής ενός ατόμου ή μιας ομάδας σε αποδιοπομπαίο τράγο είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των προκαταλήψεων και των αδικιών που ο μηχανισμός διαιωνίζει. Η επιλογή του αποδιοπομπαίου τράγου δεν είναι τυχαία, αλλά επηρεάζεται από τη δυναμική της εξουσίας και τις προκαταλήψεις στην κοινωνία, οδηγώντας σε άδικο διασυρμό όσων είναι συχνά λιγότερο ισχυροί. Αυτή η θεωρία καταδεικνύει πώς αλληλοεπιδρούν η ατομική ψυχολογία και οι κοινωνικές δομές.
Όπως ανέφερα και στο προηγούμενο κείμενο, αρχικά η πρακτική της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων περιλάμβανε τη μεταφορά των αμαρτιών ή των αρνητικών πτυχών μιας κοινότητας σε ένα επιλεγμένο ζώο ή άτομο, απαλλάσσοντας έτσι την υπόλοιπη ομάδα από τη συλλογική ενοχή, παρέχοντας ένα μέσο (ψευδούς) κάθαρσης. Αλλά ο όρος έχει εξελιχθεί έκτοτε, κι επίσης έχει γίνει μια ψυχολογική έννοια που χρησιμοποιείται για την κατανόηση της δυναμικής της ομάδας, και αυτή η κατανόηση έλαβε χώρα καθώς οι μελετητές άρχισαν «να εξετάζουν κριτικά πώς τα άτομα ή οι ομάδες προβάλλουν τις δικές τους αδυναμίες ή ατυχίες σε άλλους ως τρόπο διατήρησης της αυτοεκτίμησής τους ή διατήρησης των κοινωνικών ιεραρχιών».
Στο ίδιο άρθρο γίνεται αναφορά στο έργο του Γάλλου κοινωνιολόγου Émile Durkheim, ο οποίος στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα έθεσε τα θεμέλια για την κατανόηση της συλλογικής συμπεριφοράς και του ρόλου των τελετουργιών στην κοινωνία, ως μέσο ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής. Γίνεται αναφορά επίσης στην επιρροή του Sigmund Freud στην ανάπτυξη της θεωρίας του αποδιοπομπαίου τράγου μέσω της έννοιας της προβολής, όπου τα άτομα αποδίδουν τις δικές τους ανεπιθύμητες ιδιότητες ή συναισθήματα σε άλλους. Φυσικά, γίνεται αναφορά και στους κοινωνικούς ψυχολόγους, Henri Tajfel και John Turner, οι οποίοι έχουν προωθήσει την κατανόησή μας για τις ομαδικές διαδικασίες και τη διαδικασία δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων μέσω της έρευνάς τους σχετικά με την κοινωνική ταυτότητα και τις σχέσεις μεταξύ ομάδων. Η θεωρία τους για την κοινωνική ταυτότητα υπογραμμίζει πώς τα άτομα αντλούν μια αίσθηση αυτοεκτίμησης από την ένταξή τους σε μια ομάδα / (in)group membership, και πώς αυτό μπορεί να οδηγήσει σε προκαταλήψεις και διακρίσεις εις βάρος των «ξένων ομάδων» / outgroups, καθιστώντας αυτές τις ομάδες αποδιοπομπαίους τράγους για τις δυσλειτουργίες ή τα προβλήματα της δικής τους ομάδας.
Όπως ανέφερα η επιλογή αποδιοπομπαίων τράγων μπορεί να συμβεί σε οποιοδήποτε ομαδικό περιβάλλον ή σύστημα, σε οργανισμούς, ινστιτούτα, εκκλησίες, αθλητικές ομάδες, χώρους εργασίας, σχολεία, κ.λπ. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η επιλογή αποδιοπομπαίων τράγων από την πολιτική είναι ένα διαδεδομένο φαινόμενο. Ο μηχανισμός δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων πάντοτε περιλαμβάνει κάποιο επίπεδο κατάχρησης εξουσίας και είναι διάχυτος. Την πρακτική αυτή τη συναντάμε αριστερά, δεξιά και στο κέντρο, και μπορεί να ξεκινήσει για πολλούς λόγους: ιδεολογικούς λόγους, για εξουσία και πόρους ή από απληστία και ανάγκη ελέγχου, για τη διατήρηση ενός status quo ή την εδραίωση ιεραρχιών, για την τόνωση των οικονομιών και την αύξηση του κέρδους [βλ. πολεμικές βιομηχανίες], για ψευδή αίσθηση του ανήκειν ή για την απόκτηση μικρών ή μεγαλύτερων προνομίων, κι απλά «για μια θέση στον ήλιο», όπως λέμε στην Ελλάδα. Αφενός η ανισότητα, τα καταπιεστικά συστήματα, η άγνοια, η διαφθορά και η έλλειψη διαφάνειας, μπορούν να καλλιεργήσουν ή να οδηγήσουν σε τέτοιου είδους μηχανισμούς, κι αφετέρου, αυτές οι πρακτικές διατηρούν και διαιωνίζουν αυτά τα φαινόμενα. Οι πολιτικοί και άλλοι παράγοντες μπορούν να κατηγορούν ορισμένες ομάδες για κοινωνικά ζητήματα όπως η φτώχεια, η ανεργία ή τα ποσοστά εγκληματικότητας. Μέσω αυτής της χειραγώγησης της κοινής γνώμης και της επιλογής αποδιοπομπαίων τράγων από ορισμένες κοινότητες, μπορούν να συσπειρώνουν τους υποστηρικτές τους πίσω από έναν κοινό εχθρό, αποσπώντας την προσοχή τους από βαθύτερες αιτίες, διαιωνίζοντας και τα προβλήματα, αλλά και τις διακρίσεις και τον κοινωνικό διχασμό.
Επίσης, ο μηχανισμός μετατροπής ατόμων ή ομάδων ανθρώπων σε αποδιοπομπαίους τράγους κρατάει τους πάντες στη θέση τους, καθώς ο «αποδιοπομπαίος τράγος» γίνεται παράδειγμα για το τι συμβαίνει σε όσους δεν συμμορφώνονται ή δεν παραμένουν σιωπηλοί, ή σε όσους επιδιώκουν κάτι περισσότερο ή κάτι διαφορετικό, σκέφτονται κριτικά, και ούτω καθεξής. Σε σχολικά περιβάλλοντα, οι μαθητές μπορεί να στοχοποιούνται για εκφοβισμό ή αποκλεισμό. Η στόχευση συμμαθητών παρέχει μια ψευδή αίσθηση ενότητας μεταξύ των «εκφοβιστών», επιτρέποντάς τους να συνδεθούν μέσω των κοινών τους προκαταλήψεων, ενώ παράλληλα αποσπούν την προσοχή τους από τις δικές τους ανασφάλειες ή αδυναμίες. Ίσως είναι απαραίτητο να προσθέσω ότι η δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων στον χώρο εργασίας ή σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα μπορεί να μην περιλαμβάνει άμεση εχθρότητα και επιθετικότητα, αλλά θα μπορούσε να συνίσταται σε πιο σύνθετες, ανεπαίσθητες και λιγότερο ορατές διαδικασίες υπονόμευσης με εκτεταμένες καταστροφικές συνέπειες.
Τα στερεότυπα είναι ένας άλλος όρος που συνδέεται με τη δυναμική της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων και περιλαμβάνει την υιοθέτηση μιας υπεραπλουστευμένης και γενικευμένης άποψης και τη διατύπωση υποθέσεων ή κρίσεων βασισμένων σε περιορισμένες πληροφορίες για ένα άλλο άτομο ή ομάδα. Συχνά παρέχει μια εύκολα διαθέσιμη έννοια ή περιγραφή του «Άλλου» και μπορεί να οδηγήσει ή να δικαιολογήσει την δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων και διακρίσεις. Η θεωρία ρεαλιστικής σύγκρουσης (διαβάστε παρακάτω) προτείνει ότι καθώς η σύγκρουση αυξάνεται, οι ομάδες συχνά καταφεύγουν σε αρνητικά στερεότυπα και αντιλήψεις για τους εκτός της ομάδας, τα οποία συχνά χρησιμεύουν για να από-ανθρωποποιήσουν την άλλη ομάδα και να δικαιολογήσουν επιθετικότητα και μεροληπτικές συμπεριφορές.
Η θεωρία ρεαλιστικής σύγκρουσης / realistic conflict theory είναι ένα εννοιολογικό πλαίσιο που βασίζεται στην υπόθεση ότι οι εντάσεις μεταξύ ομάδων εμφανίζονται κάθε φορά που οι κοινωνικές ομάδες ανταγωνίζονται για πόρους που είναι σπάνιοι ή θεωρούνται σπάνιοι (τροφή, φυσικοί πόροι, γη, θέσεις εργασίας, προνόμια κι ευκαιρίες, πλούτο, κοινωνική θέση, πολιτική δύναμη, στρατιωτική προστασία, κ.λπ.), κι ότι αυτός ο ανταγωνισμός τροφοδοτεί προκαταλήψεις και ανταγωνιστικές συμπεριφορές που οδηγούν σε συγκρούσεις, αντιπαλότητες και πόλεμο. Αισθήματα δυσαρέσκειας μπορούν να προκύψουν σε καταστάσεις όπου μόνο η μία ομάδα κερδίζει και η άλλη χάνει. Η πεποίθηση ή η αντίληψη ότι τα συμφέροντα της ομάδας έρχονται σε άμεση αντίθεση με εκείνα μιας άλλης ομάδας τροφοδοτεί αρνητικές στάσεις και συμπεριφορές απέναντι στην «εξωτερική ομάδα» / out-group.
Η κλασική μελέτη του Τουρκοαμερικανού κοινωνικού ψυχολόγου Muzafer Sherif (1906-1988), το Πείραμα του Σπηλαίου των Ληστών, απέδειξε τη θεωρία στην πράξη. Αυτή η μελέτη κατέδειξε πώς προκύπτει η σύγκρουση όταν οι ομάδες αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σε ανταγωνισμό για πόρους. Σε αυτό το πείραμα, αγόρια σε μια θερινή κατασκήνωση χωρίστηκαν σε δύο ομάδες και ο ανταγωνισμός εισήχθη σταδιακά μέσω διαφόρων δραστηριοτήτων. Αρχικά, υπήρχε ελάχιστη αντιπαλότητα. Ωστόσο, καθώς ο ανταγωνισμός εντάθηκε για βραβεία και προνόμια, η εχθρότητα μεταξύ των ομάδων αυξήθηκε δραματικά. Ορισμένες βασικές έννοιες και διαδικασίες στη θεωρία της ρεαλιστικής σύγκρουσης είναι: α) η τάση των ατόμων να ευνοούν την ομάδα στην οποία ανήκουν έναντι των ομάδων στις οποίες δεν ανήκουν, β) αυτή η δια-ομαδική προκατάληψη εντείνεται κατά τη διάρκεια περιόδων ανταγωνισμού για την εξασφάλιση πόρων. Μια προτεινόμενη λύση για τη μείωση της δια-ομαδικής σύγκρουσης είναι γ) η υπόθεση της επαφής, η οποία υποστηρίζει ότι η αυξημένη επαφή μεταξύ ομάδων υπό ορισμένες συνθήκες (ισότιμη θέση, κοινοί στόχοι και συνεργασία) μπορεί να ενισχύσει θετικές δια-ομαδικές σχέσεις.
Η θεωρία της ρεαλιστικής σύγκρουσης έχει προσφέρει σημαντικές γνώσεις για την κατανόηση και τη διαχείριση των σύγχρονων δια-ομαδικών συγκρούσεων και στρατηγικές που προωθούν τη συνεργασία μεταξύ ομάδων μέσω κοινών στόχων και μείωση των οικονομικών ανισοτήτων. Ωστόσο, ενώ έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή, όπως οι περισσότερες θεωρίες, έχει επίσης δεχθεί κριτική για ορισμένες ελλείψεις της. Για παράδειγμα, έχει υποστηριχθεί ότι οι πολυπλοκότητες της σύγκρουσης έχουν απλοποιηθεί υπερβολικά και ότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που παίζουν ρόλο, όπως ιδεολογικές και πολιτισμικές διαφορές ή ιστορικές κριτικές που συμβάλλουν στη σύγκρουση. Επίσης έχει υπάρξει κριτική σχετικά με την καθολική εφαρμογή της, σε όλα τα πολιτισμικά πλαίσια.
Η εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση σχετικά με τις ψυχολογικές διεργασίες που αποτελούν τη βάση των συγκρούσεων μεταξύ ομάδων μπορούν να συμβάλλουν στη μείωση των αρνητικών στερεοτύπων και συγκρούσεων, και στην προώθηση της ενσυναίσθησης. Ο εντοπισμός υποκείμενων αιτιών όπως η καταπίεση και οι ανισότητα, και η αποκάλυψη των υποκείμενων δυναμικών και μηχανισμών των ομάδων, αυξάνει τη σαφήνεια και την κατανόηση. Η γνώση και ευαισθητοποίηση μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα τη μη συμμετοχή μας σε τέτοιες πρακτικές και την μη αναζήτηση του ανήκειν μέσω πρακτικών δημιουργίας κοινών εχθρών. Και μπορούμε να εργαστούμε για τη δημιουργία πιο συμπεριληπτικών και ενσυναισθητικών περιβαλλόντων, όπου υπάρχει μεγαλύτερη διαφάνεια γύρω από τις αιτίες, η ευθύνη αποδίδεται εκεί που πρέπει, κι αναλαμβάνεται η συλλογική ευθύνη.
Τέλος, θα ολοκληρώσω αυτήν την ανάρτηση με μερικά σύντομα αποσπάσματα από το βιβλίο του Arthur Colman (βλ. προηγούμενη ανάρτηση).
Σχετικά με τη διαδικασία της εξατομίκευσης / On the process of individuation
«Επιπλέον, αυτό που μπορεί να μοιάζει με το ηρωικό ταξίδι της εξατομίκευσης (a hero’s “individuation”) μπορεί επίσης να είναι μια ομαδική «παγίδευση» ενός αθώου που κουβαλάει τις αμαρτίες των άλλων. Μερικές φορές το άτομο που περπατάει στην παραλία διανύει ένα ταξίδι που θα ωφελήσει τον εαυτό του και τους άλλους, και μερικές φορές αυτός ή αυτή θα παγιδευτεί άθελά του στο αρχέτυπο του αποδιοπομπαίου τράγου για τη συλλογικότητα. Αυτές οι ηρωικές μοναχικές βόλτες μπορεί κατά καιρούς να χρησιμεύουν περισσότερο για να διατηρείται ζωντανό το ψέμα στους άλλους παρά η αλήθεια ζωντανή στον εαυτό του ατόμου. Στην καρδιά τέτοιων διλημμάτων βρίσκεται η τάση να διαχωρίζεται το άτομο από το συλλογικό και η ατομική ανάπτυξη από τη συλλογική ανάπτυξη. Η διαδικασία εξατομίκευσης του ενήλικα μπορεί να ξεκινήσει με τον διαχωρισμό του από το συλλογικό, όπως ακριβώς και το μικρό παιδί μπορεί να ξεκινήσει με τον διαχωρισμό από τον /τους γονέα/γονείς. Αλλά ο διαχωρισμός από το συλλογικό δεν θα πρέπει να είναι ο στόχος της εξατομίκευσης. Αντίθετα, είναι ένα από τα μονοπάτια που χρησιμοποιούν ορισμένοι άνθρωποι για να μάθουν περισσότερα για τον εαυτό τους μακριά από τις επιρροές των άλλων. Στη θεωρία των ομαδικών σχέσεων, υπάρχει μια έννοια γνωστή ως «η ομάδα μέσα στο νου» /“group in the mind” που εκφράζει την πάντα παρούσα ομαδική συνείδηση των ατόμων, ακόμη, και ειδικά, όταν είναι πιο απομονωμένα και λειτουργούν ξεχωριστά από τους άλλους. Είμαστε πάντα συλλογικές οντότητες όσο και ατομικές οντότητες».
Σχετικά με την αλληλεξάρτηση και τον εγκιβωτισμό της εμπειρίας μας / On interdependence and situatedness
«Τα άτομα χρειάζονται δημιουργικές συλλογικότητες για την ολοκλήρωσή τους, όπως ακριβώς οι συλλογικότητες απαιτούν δημιουργικά άτομα για τη δική τους. Είναι καιρός να ενσωματώσουμε αυτή την αντικατοπτρική σύνδεση μεταξύ των ατόμων και της ομάδας σε όλες τις εξερευνήσεις μας της ανθρώπινης φύσης».
Σχετικά με την ανάγκη για μια πιο ισορροπημένη προσέγγιση
«Η πτώση της Αυτοκρατορίας των Ίνκας αποτελεί ένα πολύ οδυνηρό παράδειγμα της ακραίας ευπάθειας μιας συλλογικότητας που βασιζόταν στον μύθο του αποδιοπομπαίου τράγου/μεσσία. Παρά την πολυπλοκότητα αυτού του κοινωνικού και θρησκευτικού συστήματος και την εστίασή του στην κοινωνική δικαιοσύνη, εξαρτιόταν από έναν θεϊκό ηγέτη του οποίου η δολοφονία υπήρξε καταστροφική για ολόκληρο τον πολιτισμό. Όπως υποδηλώνει ο [Περουβιανός μυθιστοριογράφος, δημοσιογράφος, δοκιμιογράφος και πολιτικός, Μάριο Βάργκας] Λιόσα και η αποικιακή ιστορία της Νότιας Αμερικής, αυτό το είδος συλλογικότητας δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτήν που βασίζεται στην ατομική κυριαρχία. Ούτε, ωστόσο, έχει βγει η τελική ετυμηγορία σχετικά με την αξία ενός συστήματος που, μαζί με την αρπακτική του φύση, ανυψώνει το άτομο και την ατομική συνείδηση σε ένα είδος θρησκείας, η οποία δικαιολογεί την πολιτισμική γενοκτονία».
Σχετικά με την δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων μέσα στις ομάδες / On scapegoating in groups
«Οι ομάδες θα δημιουργήσουν θύματα αντί να αντιμετωπίσουν την ποικιλομορφία και τη διαφορά….
Όλοι οι οργανισμοί εργάζονται σκληρά, συνειδητά και ασυνείδητα, για να προστατεύσουν τόσο τον μηχανισμό δημιουργίας του αποδιοπομπαίου τράγου όσο και τους επιλεγμένους αποδιοπομπαίους τράγους. Οι σύμβουλοι και οι ακτιβιστές πληροφοριοδότες / whistle blowers γνωρίζουν πολύ καλά τον μεγάλο κίνδυνο της ανάμειξης σε ένα εδραιωμένο σύστημα με αποδιοπομπαίους τράγους. Στην ιστορία της Βίβλου για τον αποδιοπομπαίο τράγο, ο άνθρωπος που πηγαίνει τον αποδιοπομπαίο τράγο στην έρημο διατρέχει μεγάλο κίνδυνο. Στην πράξη, ο άνθρωπος που λέει την αλήθεια για τον αποδιοπομπαίο τράγο συχνά μοιράζεται τη μοίρα του…. Μόνο πολύ θαρραλέα ή απερίσκεπτα άτομα ή υποομάδες μπορούν να αντισταθούν σε μια ισχυρή διαδικασία δημιουργίας θυμάτων. Για να βοηθήσει ένας σύμβουλος έναν οργανισμό, πρέπει να επαναπροσδιορίσει την προσοχή του στο ότι η ανάγκη για έναν αποδιοπομπαίο τράγο και η επιλογή του θύματος αποτελούν μια στρατηγική απόσπασης προσοχής από τα βαθύτερα συλλογικά ζητήματα».
