Ωστόσο, η απόφαση να εκδώσω το βιβλίο δεν ήταν εύκολη και ενώ έφερε ενδυνάμωση παράλληλα έφερε πολλές και σοβαρές παρενοχλήσεις και απειλές. Υπήρξαν φορές που αναρωτήθηκα γιατί είχα ξεκινήσει ένα τέτοιο εγχείρημα, σε τι θα ωφελούσε η ‘ανασκαφή’ και επίσης πως θα επηρέαζε αυτή η διαδικασία και η έκδοση του βιβλίου την ζωή μου. Ωστόσο, έχω πλέον πλήρως συνειδητοποιήσει ότι μπορούμε να ελευθερώσουμε τον εαυτό μας μόνο εφόσον αντιμετωπίσουμε το παρελθόν μας γιατί αυτό εισβάλλει στο παρόν και διαβρώνει τα θεμέλια της ζωής μας χωρίς συχνά καν να το συνειδητοποιούμε. Επίσης, φαίνεται ότι καθώς μεγαλώνουμε τα τραυματικά γεγονότα του παρελθόντος αποκτούν περισσότερη δύναμη και ως εκ τούτου επηρεάζουν την ενήλικη ζωή μας, συχνά από τα παρασκήνια χωρίς καν να το γνωρίζουμε (Martha Stout, 2002). Έτσι, κατά κάποιο τρόπο είμαστε αιχμάλωτοι της προηγούμενης εμπειρίας μας και καθώς προσπαθούμε να δημιουργήσουμε τη ζωή μας στο παρόν, ασυνείδητα εμπλεκόμαστε σε τραυματικές καταστάσεις ή επανειλημμένα αποτυγχάνουμε να πάρουμε σοφές αποφάσεις, να θέσουμε υγιή όρια, και πάνω απ ‘όλα, να προστατεύσουμε επαρκώς τους εαυτούς μας και αυτούς που αγαπάμε. Επιπλέον, συχνά αγνοούμε τις βαθύτερες αιτίες, δυναμικές και αφετηρίες των τραυμάτων μας. Αλλά για να ενδυναμωθούμε και να αλλάξουμε, πρέπει να αλλάξουμε τις βασικές πεποιθήσεις μας για τον εαυτό μας και τον κόσμο και για να γίνει αυτό θα πρέπει να ξεκινήσουμε ένα μακρύ ταξίδι εξερεύνησης και βαθύτερης κατανόησης, τόσο των τραυμάτων όσο και των δυναμικών, πλαισίων και αιτιών. Δυστυχώς, λόγω της νευρολογικής καλωδίωσης μας, η αντιμετώπιση των τραυμάτων του παρελθόντος απαιτεί από εμάς  ‘να αναβιώσουμε και να υπομείνουμε τον αρχικό τρόμο σε πνευματικό επίπεδο’ (‘to re-endure the original terror mentally’, p.20, Martha Stout, 2002) διότι η επούλωση περιλαμβάνει και απαιτεί επεξεργασία των τραυματικών γεγονότων που δεν έχουν αφομοιωθεί και απόκτηση συνειδητής επίγνωσης τόσο των τραυμάτων όσο και των συναισθημάτων. Τέλος, τα σχέδια που περιλαμβάνονται στο Let me be, μερικά εκ των οποίων, έχω χρησιμοποιήσει στη μια ή στην άλλη μορφή και στα πιο πρόσφατα σχέδια – κολάζ, απεικόνιζαν τα συναισθήματα μου με ένα πολύ πιο οικονομικό και άμεσο τρόπο. Ήταν μια άμεση και ακριβής απεικόνιση των δύσκολων συναισθημάτων και σωματικών αισθήσεων. Ήταν σαν να είχα δημιουργήσει μια συμβολική γλώσσα, με τα σχέδια κούκλες-παιδιά, που χρησιμοποίησα σε όλο το βιβλίο, για να εκφράσω συναισθήματα, σωματικές αισθήσεις και τραυματικές εμπειρίες, αντί για λέξεις. Η Naumburg θεωρεί ότι οι εικόνες στα σχέδια είναι μια μορφή συμβολικής ομιλίας (cited in Malchiodi, 2007). Επίσης, οι εν λόγω κούκλες- σύμβολα κατά κάποιο τρόπο έκαναν τα συναισθήματά μου πιο απτά και ως εκ τούτου διευκόλυναν τη βίωση και απελευθέρωση τους. Υπό κάποια έννοια, η τέχνη μου έδωσε ένα παράλληλο, λιγότερο τρομακτικό και απαιτητικό μέσο για να μιλήσω και να σπάσω τη σιωπή σε εκείνο το αρχικό επίπεδο.

Μέρος Β

Τόνια Αλεξανδρή – Απρίλιος, 2015
(Απόσπασμα από την ανάρτηση της 17/04/ 2015 στα ΝΕΑ)

Ίσως τελικά όλα μου τα ταξίδια και όλοι μου οι αγώνες να μην είναι παρά ένα μακρύ ταξίδι προς την αφετηρία. Σε κάποιο βαθμό, το ταξίδι μου όπως και της Molly, στην ταινία Rabbit–Proof Fence (Christine Olsen), να μην είναι παρά ένα μακρύ οδοιπορικό στην αρχική εστία. Αυτή η ταινία με επηρέασε αρκετά για διάφορους λόγους και επίσης μου έδωσε την έμπνευση για το όνομα που χρησιμοποίησα όταν δημοσίευσα το ‘Let me be’.

Εκείνοι που επιλέγουν το λιγότερο ταξιδεμένο μονοπάτι της εξερεύνησης του παρελθόντος, της επούλωσης τραυμάτων και της εκ νέου εξέτασης της ζωής τους, καθώς και οι επιστήμονες (neuroscientists) και όλοι όσοι εργάζονται με επιζώντες τραυμάτων, γνωρίζουν ότι καθώς γίνεται επεξεργασία νέων στρωμάτων ή πτυχών κάποιας ανάμνησης ή ομάδας αναμνήσεων και καθώς επανεξετάζονται εμπειρίες η ιστορία (life narrative) του ατόμου αλλάζει δραματικά. Η βαθύτερη κατανόηση φέρνει τους ανθρώπους σε μια νέα θέση, όπου όλα είναι τα ίδια και όμως τίποτα δεν είναι πια το ίδιο. Όπως και στο μύθο της Αριάδνης και του Θησέα, όσοι αποφασίσουν να εξερευνήσουν τα μονοπάτια του λαβύρινθου και να επιστρέψουν στην αφετηρία τους, σταδιακά θα διακρίνουν τα μυστικά και τις αλήθειες που συχνά ‘προστατεύονται’ από ψέματα, τραύματα, διαδικασίες χειραγώγησης, στρεβλώσεις της μνήμης, φόβο και ψυχό-σωματικούς μηχανισμούς. Οι επαγγελματίες στο χώρο, καθώς και ποικίλες πολιτικές και εγκληματικές ομάδες  (political and criminal perpetrator groups) γνωρίζουν ότι το παιδικό τραύμα, όλες οι μορφές κακοποίησης, οι εξευτελισμοί και τα βασανιστήρια, τα ατυχήματα και οι απειλές, οι φυσικές καταστροφές, οι πόλεμοι και οι συγκρούσεις, η ακραία φτώχεια και η παραμέληση, τα χειρουργεία και οι συχνές νοσηλείες ,το πένθος και ο χωρισμός των παιδιών από τους γονείς, μπορούν να αλλάξουν και να επηρεάσουν τις διαδικασίες μνήμης ενός παιδιού, που στη συνέχεια διευκολύνει τη μεταγενέστερη χειραγώγηση και θυματοποίηση του ατόμου. Θα πρέπει να σημειώσω εδώ ότι η έμφαση της σχετικής βιβλιογραφίας στους ψυχολογικούς παράγοντες μόνο, παραβλέπει τα κοινωνικά πλαίσια της κακοποίησης και της βίας και τη σημασία τους ως κοινωνικές πρακτικές. Επίσης, θα αναφέρω πολύ σύντομα εδώ (υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες  σχετικά με τη μνήμη και το τραύμα σε πολλά άλλα σημεία της ιστοσελίδας) ότι όταν υπομένουμε τραυματισμό και είμαστε συγκλονισμένοι η προσοχή μας διασπάται. Ο Dan Siegel γράφει ότι «ενώ μια επίθεση λαμβάνει χώρα στο σώμα, για παράδειγμα, το μυαλό κωδικοποιεί την άδηλη μνήμη, αλλά μπλοκάρει την κωδικοποίηση της ρητής μνήμης για το συνολικό γεγονός». Ο Siegel συνεχίζει «η διαιρεμένη προσοχή επιτυγχάνει ένα τέτοιο αποτέλεσμα, επειδή ο ιππόκαμπος απαιτεί εστιακή ή συνειδητή προσοχή για να δημιουργήσει ρητή κωδικοποίηση, όμως η άδηλη μνήμη κωδικοποιείται ακόμη και χωρίς εστιακή προσοχή» (Siegel, 2012). Επίσης, τα υπερβολικά ψηλά  επίπεδα κορτιζόλης (ορμόνης του στρες), εμποδίζουν την λειτουργία του ιππόκαμπου, και όταν αυτό συνδυάζεται με τη χημική επίδραση της αδρεναλίνης που αυξάνει την άδηλη κωδικοποίηση του φόβου μέσω της αμυγδαλής, βλέπουμε ότι το τραύμα μπορεί να οδηγήσει στο προφίλ της μπλοκαρισμένης ρητής επεξεργασίας και αυξημένης έμμεσης (άδηλης) επεξεργασίας  (Siegel, 2012). Ο ιππόκαμπος «διαδραματίζει κεντρικό ρόλο σε ευέλικτες μορφές μνήμης, στην ανάκληση των γεγονότων και αυτοβιογραφικών στοιχείων. Δίνει στον εγκέφαλο την αίσθηση του εαυτού μέσα στο χώρο και στο χρόνο, ρυθμίζει τη σειρά των αντιληπτικών κατηγοριοποιήσεων, και συνδέει τις νοητικές αναπαραστάσεις με τα κέντρα συναισθηματικής αξιολόγησης» (Siegel, 2012). Επιπλέον, όταν η αμυγδαλή μας είναι υπερφορτωμένη επιτρέπει σε ασυνείδητα συναισθηματικά ερεθίσματα που έχουν υποστεί έμμεση επεξεργασία, να γλιστρήσουν στη συνείδηση με συγκλονιστικούς τρόπους. Οι αναδρομές στο παρελθόν (flashbacks) που συχνά εκδηλώνονται ως σωματικές αισθήσεις, έντονα συναισθήματα και εικόνες από τραυματικά γεγονότα, είναι το αποτέλεσμα αυτής της μπλοκαρισμένης ρητής επεξεργασίας  (blocked explicit processing) και ταυτόχρονης αυξημένης άδηλης επεξεργασίας (increased implicit processing), και συχνά συνοδεύονται από τρόμο και βιώνονται ως να συμβαίνουν στο εδώ και τώρα. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι οι επιζώντες αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην κατανόηση του εξαιρετικά επώδυνου και παράξενου συχνά υλικού που ανασύρεται. Η διαδικασία της επεξεργασίας οδυνηρού υλικού, κατακερματισμένων αναμνήσεων, σωματικών αισθήσεων, συναισθημάτων και πληροφοριών που τους πλημμυρίζει καθιστά την όλη διαδικασία της επούλωσης και βαθύτερης γνώσης απαιτητική. Χρειάζεται χρόνος και γνώσεις για να φθάσει κανείς  στην βαθύτερη κατανόηση και στις αλήθειες που αποζητά, ειδικά αν η παρενόχληση και η θυματοποίηση δεν έχουν σταματήσει. Επιπλέον, το παρελθόν δεν είναι στατικό και καθώς όλοι μεγαλώνουμε και επανεπεξεργαζόμαστε μνήμες και εμπειρίες τις βλέπουμε και τις κατανοούμε από διαφορετικές και συνεχώς μεταβαλλόμενες οπτικές γωνίες. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό για όσους βρίσκονται στην διαδικασία επανεξέτασης του παρελθόντος και αντιμετώπισης τραυμάτων και παραβιάσεων να επαναξιολογούν εκ νέου το υλικό που δημιουργούν – τέχνη ή οποιαδήποτε άλλη μορφή και προϊόν έκφρασης – έτσι ώστε να μπορεί να λαμβάνει χώρα βαθύτερη κατανόηση αφού η κατανόηση και το νόημα που δίνουμε πάντα αλλάζει καθώς περνάει ο καιρός. Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι όλη η εμπειρία μας – συμπεριλαμβανομένων των κειμένων που γράφουμε, της τέχνης που δημιουργούμε και το νόημα που δίνουμε – καθορίζεται πάντοτε από το χρονικό και κοινωνικό πλαίσιό μας (all experience, including our writing, art making and meaning making is always situated in time and place). Από αυτή την οπτική γωνία, η επανεξέταση και ο επαναπροσδιορισμός είναι απαραίτητες διαδικασίες εάν κάποιος θέλει να φτάσει σε νέα επίπεδα κατανόησης, όπως επίσης είναι απαραίτητο να έχει κανείς υπομονή και επιμονή και να «εμπιστεύεται τη διαδικασία» (trust the process).

Από τη θεωρητική σκοπιά ότι όλη η εμπειρία μας τοποθετείται μέσα σε συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια, το Let me be, ένα εικονογραφημένο βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει σχέδια που είχα κάνει ως μέρος μιας αρχικής επεξεργασίας ενός στρώματος υλικού μόνο και εξαιρετικά οδυνηρών συναισθημάτων, πρέπει επίσης να εξεταστεί στο πλαίσιο της δυνατότητας κατανόησης που είχα τότε – σε εκείνη τη συγκεκριμένη φάση του ταξιδιού μου. Ούτως ή άλλως, η κατανόησή ενός έργου πάντοτε διευκολύνεται αν λάβουμε υπόψη το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Αυτός είναι επίσης ο λόγος που έχω χρησιμοποιήσει εικόνες από εκείνο το αρχικό επίπεδο επεξεργασίας ξανά και ξανά σε επακόλουθα σχέδια. Από τότε έχω διερευνήσει και εξετάσει  εκ νέου τόσο τις εικόνες όσο και την ιστορία και γνωρίζω ότι μπορεί να κατανοηθεί μόνο στο συγκεκριμένο πλαίσιο και ως καλλιτεχνικό προϊόν εκείνης της φάσης. Θα πρέπει επίσης να θεωρηθεί ως ένα αναπόφευκτο στάδιο αυτής της μακράς διαδικασίας αποδόμησης, επαναπροσδιορισμού, κατανόησης και αποκατάστασης. Τα σχέδια που δημιουργήθηκαν μετά το 2007 αντιπροσωπεύουν πολλαπλές απόπειρες έκφρασης και εξέτασης διαφόρων πτυχών και επιπέδων υλικού και εμπειριών  – από μια νέα θέση στη ζωή κάθε φορά. Η σειρά των σχεδίων που έκανα το 2014 απεικονίζει μία ακόμη διάσταση των τραυματικών εμπειριών και ουσιαστικά όλα τα έργα μου είναι μέρος ενός μεγαλύτερου συνόλου και μιας συνεχούς διαδικασίας προς μιαν αυξημένη σαφήνεια, και θα πρέπει, συνεπώς, να ειδωθούν ή κατανοηθούν ως μέρη ενός συνόλου και μιας αδιάλειπτης διαδικασίας.  Η ιστοσελίδα μου επίσης αντικατοπτρίζει την ίδια διαδικασία και είναι μέρος του μεγαλύτερου συνόλου. Επιτρέπει σε κάποιον να πάρει μια γεύση από τη διαδικασία στο σύνολό της και επίσης είναι μια καταγραφή της διαδρομής μου. Στο τέλος, όπως έχω γράψει και αλλού, όλα τα έργα μου αντικατοπτρίζουν την εμπειρία μου, τον αγώνα μου για ασφάλεια και τις μάχες κατά της παραβίαση δικαιωμάτων, τη γνώση και την διορατικότητα που αποκτώ κάθε φορά, σχετικά με το τραύμα, την μνήμη και την επούλωση καθώς τα πλαίσια αλλάζουν. Ως σύνολο, είναι κατά κάποιο τρόπο μια μελέτη των διαδικασιών της μνήμης – το πώς η μνήμη αποθηκεύει το τραύμα, το πώς οι τραυματικές μνήμες και οι αλήθειες μπορεί να είναι κρυμμένες από τη συνειδητή επίγνωση και γνώση και το πώς, ‘ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι’, μπορεί να επιτευχθεί βαθύτερη κατανόηση και να αναδυθεί μια νέα αφήγηση ζωής. Με τη βοήθεια της νευροεπιστήμης τώρα ξέρουμε ότι τα συστήματα μνήμης εκφράζονται στην τέχνη και επίσης, ότι οι πρακτικές θεραπείας μέσω τέχνης συμβάλλουν στην ανάπτυξη και την πλαστικότητα του εγκεφάλου, η οποία είναι «η συνολική διαδικασία με την οποία οι εγκεφαλικές συνδέσεις αλλάζουν με την εμπειρία » (Dan Siegel,

Σε κάθε περίπτωση, η τέχνη μπορεί να παράσχει σε όλους ένα μέσο για να εξερευνήσουν τη δημιουργικότητά τους και την εσωτερική εμπειρία τους διότι το γράψιμο και η δημιουργία τέχνης είναι ισχυρά εργαλεία επεξεργασίας και καταγραφής διαδικασιών και εμπειριών. Ο δε συνδυασμός γραφής και τέχνης ή η δημιουργία εικονογραφημένων βιβλίων με ιστορίες μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία επίγνωσης ή επούλωσης από όλους. Πιο ειδικά, οι Hanney και Kozlowska γράφουν ότι «οι εικονογραφημένες ιστορίες προσφέρουν μια προβλέψιμη δομή σε συνεδρίες και διευκολύνουν την εμπλοκή και συμμετοχή των παιδιών στη θεραπεία. Η θεραπευτική έμφαση των εικονογραφημένων βιβλίων μπορεί να προσαρμοστεί ώστε να λάβει υπόψη την ιστορία της ζωής ενός παιδιού, την λεκτική του ικανότητα, το επίπεδο του άγχους  του και της τραυματικής υπερδιέγερσης του. Η δημιουργία εικονογραφημένων βιβλίων είναι μια ενεργητική διαδικασία που περιλαμβάνει σημαντικές πτυχές παρεμβάσεων και πρακτικών αντιμετώπισης του τραύματος, συμπεριλαμβανομένης της έκφρασης των συναισθημάτων που σχετίζονται με το τραύμα, αποσαφήνιση των αρνητικών απόψεων για τον εαυτό, τους άλλους, ή το τραυματικό γεγονός καθεαυτό και της εξωτερίκευσης των τραυματικών ερεθισμάτων σε έργα τέχνης, επιτρέποντας έκθεση και εξοικείωση με τις αντιδράσεις στην τραυματική εμπειρία.  Η εστίαση στις οπτικές εικόνες μαζί με την αφήγηση χρησιμοποιεί τις αναπτυξιακές δυνατότητες των παιδιών και την αυθόρμητη ευχαρίστηση που απορρέει από την καλλιτεχνική δημιουργία, ελαχιστοποιώντας το άγχος και ενισχύοντας  συναισθήματα δεξιοτεχνίας, ικανότητας και ελπίδας» (L. Hanney and K. Kozlowska (2002), Family Processes, Spring; 41(1):37-65). Συνοψίζοντας, οι οπτικές εικόνες και τα σύμβολα είναι η πιο προσιτή και φυσική μορφή επικοινωνίας της ανθρώπινης εμπειρίας. Μέσα από τη διαδικασία της δημιουργίας  τέχνης και γραφής οι άνθρωποι ανακαλύπτουν ιδέες για τον εαυτό τους και τη ζωή τους διότι η τέχνη έχει τη δύναμη να αυξάνει την (αυτό) κατανόηση μας, Τα προϊόντα τέχνης μπορούν να θεωρηθούν ως προσωπικές αφηγήσεις  που εμπεριέχονται στις εικόνες και στις ιστορίες που συνδέονται με αυτές τις εικόνες. Ως εκ τούτου, δεδομένου ότι η τέχνη έχει τη δυνατότητα να επουλώσει αλλά και να τεκμηριώσει – καταγράψει, τόσο τις εξωτερικές μας συνθήκες όσο και τις εσωτερικές εμπειρίες, μπορεί να γίνει ένα μέσο ή εργαλείο που θα μας βοηθήσει κατά τη διάρκεια του αγώνα μας για την αλήθεια, την επούλωση, την αποκατάσταση και τη δικαιοσύνη. Επιπλέον, πολλοί επιζώντες έχουν τραυματικές εμπειρίες σχετικά με τη δημιουργικότητά τους καθεαυτή και πολλοί μιλούν για το πώς μέσα στο χρόνο η δημιουργικότητα τους και οι προσπάθειες έκφρασης  έχουν καταπιεστεί, οπότε και σε αυτή την περίπτωση, η ενασχόληση με την τέχνη μπορεί να αποκαταστήσει. Σε συνδυασμό με άλλες δραστηριότητες, όπως το διάβασμα και την απόκτηση γνώσεων, η ενασχόληση με την τέχνη μπορεί να μας βοηθήσει να βρούμε αυτό που ο καθένας από εμάς ψάχνει.