Η μετάφραση έχει ολοκληρωθεί
Ευγνωμοσύνη
«Η ευγνωμοσύνη είναι σαν την εισπνοή – να επιτρέπουμε να μας αγγίζει η καλοσύνη των άλλων και του κόσμου μας. Η γενναιοδωρία είναι σαν την εκπνοή – να αισθανόμαστε την αμοιβαιότητας μας και να προσφέρουμε τη φροντίδα μας. Όταν είμαστε αφυπνισμένοι και ακέραιοι, η εισπνοή και η εκπνοή συμβαίνουν φυσικά. Αλλά αυτές οι όμορφες εκφράσεις της καρδιάς μας μπλοκάρονται όταν μας κυριαρχεί ο φόβος και η αρπακτικότητα του μέρους του εγκεφάλου μας που έχει να κάνει με την επιβίωση μας ». Tara Brach
«Προσπαθήστε να βρείτε καταφύγιο στην ευγνωμοσύνη…… Ο εγκέφαλός σας διαμορφώνεται από τις εμπειρίες σας, οι οποίες διαμορφώνονται από αυτό που εστιάζεται την προσοχή σας. Με την ενσυνείδητη επίγνωση, μπορείτε να στρέψετε την προσοχή σας σε εμπειρίες ψυχολογικών πόρων όπως είναι η συμπόνια και η ευγνωμοσύνη και να τις συνδέσετε / καλωδιώσετε στο νευρικό σας σύστημα.» Rick Hanson
«Κοιτάζοντας τον απογευματινό ουρανό, ένιωσα μερικά από αυτά που πρέπει να είχε νιώσει ο Joseph Campbell όταν μίλησε για την αίσθηση «μιας τρυφερότητας προς το υπέροχο δώρο του φωτός, μια απαλή ευγνωμοσύνη που τα πράγματα γίνονταν ορατά». Diane Ackerman – 2011
Η σημερινή ανάρτηση αφορά την ευγνωμοσύνη. Ο Robert Emmons λέει ότι για να υπάρχει ευγνωμοσύνη, ο δωρητήςς θα πρέπει να ενεργεί με πρόθεση και το άτομο που λαμβάνει το δώρο θα πρέπει να το αναγνωρίσει ως κάτι καλό που δόθηκε ελεύθερα από συμπόνια, γενναιοδωρία ή αγάπη. Η σαφής κατανόηση της ευγνωμοσύνης είναι σημαντική γιατί μπορεί να υπάρχει μια πιθανή «σκιώδης / αρνητική πλευρά». Για παράδειγμα, στο άρθρο τους, The Meaning and Valence of Gratitude in Positive Psychology, οι Liz Gulliford και Blaire Morgan γράφουν ότι πρέπει να προσέχουμε το «τριαδικό» μοντέλο (ευεργέτης, ωφέλεια και ωφελούμενος) επειδή αντιπροσωπεύει έναν τρόπο μόνο κατανόησης της ευγνωμοσύνης. Πιστεύουν ότι οι παρεμβάσεις οι σχετικές με την ευγνωμοσύνη θα πρέπει να περιλαμβάνουν το εκπαιδευτικό έργο της προώθησης της «παιδείας της αρετής» / “virtue literacy” [η οποία έχει σχέση με την ηθική ευαισθησία] που ξεκινά από την θεώρηση της ευγνωμοσύνης ως πιθανής αρετής, εστιάζει στην κατανόηση του τι είναι ευγνωμοσύνη, γιατί μπορεί να είναι επιθυμητή η καλλιέργεια της και πότε είναι κατάλληλη. Ο Emmons γράφει ότι «η ευγνωμοσύνη εμπλέκει τουλάχιστον τρεις διαφορετικές πτυχές του μυαλού. Αναγνωρίζουμε γνωστικά το όφελος, αναγνωρίζουμε κι αποδεχόμαστε πρόθυμα το όφελος κι εκτιμούμε συναισθηματικά τόσο το δώρο όσο και τον δωρητή. Ο όρος «δώρο» είναι σημαντικός σε αυτό το πλαίσιο, επειδή τα δώρα δεν κερδίζονται, δεν μας τα οφείλει ο δωρητής και δεν τα δικαιούμαστε». Οπότε υπάρχει μια διάκριση μεταξύ αυτού του είδους της εμπειρίας και άλλων συναλλαγών και ανταλλαγών, παρόλο που μπορεί να είμαστε ευγνώμονες και για αυτές τις εμπειρίες. Θα δώσω ένα απλό προσωπικό παράδειγμα. Όταν δίδασκα, αντάλλαζα υπηρεσίες διδασκαλίας με δίδακτρα. Υπήρχε μια ανταλλαγή εδώ, ένας αμοιβαίος σεβασμός μιας συγκεκριμένης σύμβασης μεταξύ δύο μερών. Ωστόσο, πέρα από αυτό υπήρχε κι ένα διαφορετικό πάρε-δώσε που δημιουργούσε χώρο για ν’ αναδυθεί η ευγνωμοσύνη. Πρόσφερα πολλές επιπλέον ώρες διδασκαλίας και υλικό κατά τη διάρκεια των εξετάσεων ή της λήξης των τριμήνων που δεν ήταν μέρος της συμφωνίας μας. Αυτή η προσπάθεια και ο χρόνος ήταν μια προσφορά βασισμένη σε καλές προθέσεις και γενναιοδωρία. Οι μαθητές μου από την άλλη μου έφερναν συχνά μικρά δώρα, λουλούδια και ευχαριστήριες κάρτες ως έκφραση της ευγνωμοσύνης τους…
Γενικά, σε πολλά άρθρα η ευγνωμοσύνη έχει συσχετισθεί σταθερά με μεγαλύτερη ευτυχία και αυξημένα επίπεδα ανθεκτικότητας στις δύσκολες στιγμές, επηρεάζοντας πολλούς τομείς της ζωής μας. Στο βιβλίο του, Resilience, ο Rick Hanson γράφει ότι «Η ευγνωμοσύνη και άλλα θετικά συναισθήματα έχουν πολλά σημαντικά οφέλη. Υποστηρίζουν τη σωματική υγεία ενισχύοντας το ανοσοποιητικό σύστημα και προστατεύοντας το καρδιαγγειακό σύστημα. Μας βοηθούν να ανακάμψουμε από την απώλεια και το τραύμα. Διευρύνουν το αντιληπτικό πεδίο και μας βοηθούν να δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα και τις ευκαιρίες σε αυτήν, ενθαρρύνουν τη φιλοδοξία. Και φέρνουν τους ανθρώπους μαζί». Στο βιβλίο του: The Little Book of Gratitude: Create a Life of Happiness and Wellbeing by Giving Thanks, Ο Robert Emmons προτείνει επίσης ότι καθώς δημιουργούμε ευγνωμοσύνη, δημιουργείται μια θετική επίδραση σε κάθε τομέα της ζωής μας, στην επιδίωξη καλύτερων σχέσεων και στην αναζήτησή μας για εσωτερική γαλήνη, υγεία, πληρότητα και ικανοποίηση.
Διαβάζοντας κανείς διάφορα άρθρα σχετικών ερευνών μαθαίνει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ της ευγνωμοσύνης και των θετικών συναισθημάτων και της ενίσχυσης των διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων. Η επίγνωση και η έκφραση της ευγνωμοσύνης έχουν συσχετιστεί με την ευεξία, καθώς και με θετικά συναισθήματα και φιλοκοινωνικά χαρακτηριστικά. Αρκετές έρευνες επισημαίνουν τον ρόλο της ευγνωμοσύνης ως σημαντικό συστατικό στην οικοδόμηση σχέσεων και στην διατήρηση δεσμών στις ανθρώπινες κοινότητες. Η Emiliana Simon-Thomas λέει: «Εμπειρίες που ενισχύουν τη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων με άλλους – όπως το να παρατηρείς πώς σε βοήθησε ένα άλλο άτομο, να αναγνωρίζεις την προσπάθεια που χρειάστηκε και να απολαμβάνεις το πώς ωφελήθηκες από αυτήν – εμπλέκουν βιολογικά συστήματα που έχουν σχέση με την εμπιστοσύνη και την στοργή, παράλληλα με βιολογικά κυκλώματα ευχαρίστησης και ανταμοιβής. Αυτό παρέχει μια συνεργιστική και διαρκή ώθηση στην θετική εμπειρία. Όταν λέτε «ευχαριστώ» σε ένα άτομο, ο εγκέφαλός σας καταγράφει ότι κάτι καλό έχει συμβεί και ότι είστε πιο ουσιαστικά εμπλεκόμενοι σε μιαν ουσιαστική κοινωνική κοινότητα» (αναφέρεται στο βιβλίο του Dan Siegel Aware). Φαίνεται λοιπόν ότι η ευγνωμοσύνη ή η έλλειψή της επηρεάζει τις σχέσεις μας σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Όπως λέει ο Emmons: «Οι ανθρώπινες σχέσεις θα διαλύονταν χωρίς ευγνωμοσύνη…… Είναι το νήμα που μας δένει. Κάθε πράξη ευγνωμοσύνης συμβάλλει στο συνολικό κοινωνικό υφαντό, αλλά αυτά τα νήματα είναι εύθραυστα. Η αχαριστία, η λήθη, η αγανάκτηση / μνησικακία, η αίσθηση ανωτερότητας είναι δυνάμεις που αποδυναμώνουν και μπορούν τελικά να ξηλώσουν το υφαντό. Ωστόσο, μπορεί να ενισχυθεί με ορισμένους αποδεδειγμένους, αποτελεσματικούς τρόπους που μας επιτρέπουν να αποκομίσουμε τα οφέλη της ευγνώμονης ζωής».
Η έρευνα σχετικά με την σωματική αίσθηση και την υποκειμενική εμπειρία της ευγνωμοσύνης υποδηλώνει ότι η ευγνωμοσύνη ενισχύει τα συναισθήματα σύνδεσης και επηρεάζει τα όρια που καθορίζουν τις σχέσεις. Συγκεκριμένα, έρευνα διαπίστωσε ότι τα όρια μεταξύ του εαυτού και του άλλου ατόμου μειώθηκαν, «μαλάκωσαν» ή αμβλύνθηκαν και ότι υπήρχε μια μετατόπιση της έμφασης από το δώρο καθεαυτό στην αξία και τη σημασία της σχέσης με τον δωρητή. Οι συμμετέχοντες σε μελέτες ισχυρίστηκαν ότι ένιωσαν ορατοί και χρησιμοποίησαν συναισθήματα όπως: αγάπη, χαρά, ευτυχία, γαλήνη, ασφάλεια, απελευθέρωση, ελευθερία, ελαφρότητα, για να περιγράψουν την εμπειρία της ευγνωμοσύνης. Περιγράφοντας την σωματική αίσθηση της ευγνωμοσύνης, οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν ότι το αίσθημα ευγνωμοσύνης εμφανίζεται στη θωρακική περιοχή, ανέφεραν ένα κύμα ζεστασιάς σε διάφορα μέρη του σώματος ή μιαν αίσθηση ζεστασιάς σε ολόκληρο το σώμα. Αυτές οι εμπειρίες φαίνεται να συνδέονται με το τμήμα του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος που μπορεί να επιφέρει ένα καταπραϋντικό αποτέλεσμα. Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα ήταν ότι οι συμμετέχοντες περιέγραψαν εμπειρίες όπου ένιωσαν πιο παρόντες και σε εγρήγορση, πιο ξύπνιοι και αισιόδοξοι. Η Kerry Howells, της οποίας το έργο επικεντρώνεται στη σημασία της ευγνωμοσύνης στην εκπαίδευση, ισχυρίζεται ότι η ευγνωμοσύνη μας αφυπνίζει και διευκολύνει τη μάθηση: «όταν ευχαριστούμε ενώ σκεφτόμαστε, σκεφτόμαστε με πιο αφοσιωμένο τρόπο».
Σε μοριακό επίπεδο, η ευγνωμοσύνη συνδέεται με την ωκυτοκίνη και την απελευθέρωση ντοπαμίνης και σεροτονίνης, που συμβάλλουν θετικά στην ενίσχυση της διάθεσης και της κινητοποίησης. Τα συναισθήματα ευγνωμοσύνης ενεργοποιούν το μεταιχμιακό σύστημα που περιλαμβάνει τον υποθάλαμο και την αμυγδαλή, που παίζουν μεγάλο ρόλο στη ρύθμιση των συναισθημάτων, της μνήμης και της ενδοκρινικής λειτουργίας μας. Ο Emmons παραθέτει ερευνητικά αποτελέσματα για να υποστηρίξει τα οφέλη της ευγνωμοσύνης στο φυσικό πεδίο. Για παράδειγμα, η τήρηση ημερολογίου ευγνωμοσύνης για δύο εβδομάδες προκάλεσε μειώσεις στο αντιληπτό άγχος (28%) και την κατάθλιψη (16%) στους επαγγελματίες υγείας. Η ευγνωμοσύνη συσχετίστηκε επίσης με 23% χαμηλότερα επίπεδα ορμονών του στρες (κορτιζόλη). Η σύνταξη μιας επιστολής ευγνωμοσύνης μείωσε τα αισθήματα απελπισίας στο 88% σε αυτοκτονικούς ασθενείς κι αύξησε τα επίπεδα αισιοδοξίας στο 94% από αυτούς. Η ευγνωμοσύνη βελτίωσε κατά 10% την ποιότητα του ύπνου σε ασθενείς με χρόνιο πόνο, κ.λπ. Ωστόσο, όπως προτείνεται στο βιβλίο, οι θετικές επιδράσεις της ευγνωμοσύνης δεν περιορίζονται μόνο στο φυσικό πεδίο. Συνοπτικά, η ευγνωμοσύνη αυξάνει την αυτοεκτίμηση, ενισχύει τη δύναμη της θέλησης, ενισχύει τις σχέσεις, εμβαθύνει την πνευματικότητα, ενισχύει τη δημιουργικότητα και βελτιώνει τις αθλητικές και ακαδημαϊκές επιδόσεις.
Έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η ευγνωμοσύνη είναι το καλύτερο όπλο κατά της συνεχούς ροής αρνητικότητας στις σύγχρονες κοινωνίες μας. Ο Emmons γράφει: «Η ευγνωμοσύνη μας σώζει από κλέφτες που εκτροχιάζουν την ευκαιρία μας για ευτυχία και μας επαναφέρει στην τροχιά της ικανοποίησης και της εσωτερικής γαλήνης». Συμβουλεύει επίσης να μην αισθανόμαστε φθόνο και να αποφεύγουμε να συγκρίνουμε τους εαυτούς μας με εκείνους που θεωρούμε ότι έχουν περισσότερα πλεονεκτήματα γιατί αυτό συχνά οδηγεί σε ανασφάλεια, αυξημένο άγχος και δυστυχία. Στο βιβλίο του The Broken Ladder: How Inequality Changes the Way We Think, Live and Die, ο Keith Payne, πιστεύει ότι μπορούμε να ασκήσουμε περισσότερο έλεγχο στον τρόπο που συγκρίνουμε. Πρώτον, πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί ώστε να αναγνωρίσουμε πότε είμαστε πιασμένοι στα δίχτυα της, και, δεύτερον, να επιλέξουμε με σύνεση ποιο είδος σύγκρισης μπορεί να είναι χρήσιμο. Σύμφωνα με τον Payne, ο σκοπός δεν είναι να σταματήσουμε να συγκρίνουμε, αλλά να συγκρίνουμε με πιο σοφό τρόπο επειδή διαφορετικοί τύποι συγκρίσεων έχουν διαφορετικά αποτελέσματα. Διακρίνει δύο τύπους σύγκρισης, τις προς τα πάνω συγκρίσεις, που μας κάνουν να νιώθουμε φτωχότεροι, λιγότερο ταλαντούχοι και με πιο πολλές ανάγκες, και τις προς τα κάτω συγκρίσεις, όταν σκεφτόμαστε άλλους που είναι λιγότερο τυχεροί προκειμένου να αισθανθούμε καλύτερα συγκριτικά, επειδή, όπως εξηγεί, οι συγκρίσεις προς τα κάτω δεν είναι μόνο πηγή αυτάρεσκης υπερηφάνειας, αλλά μπορούν επίσης να είναι και πηγή ευγνωμοσύνης. Ο Payne γράφει: «Το κλειδί είναι να γνωρίζετε ότι, υπό διαφορετικές συνθήκες ή ως αποτέλεσμα μιας απροσδόκητης αλλαγής της τύχης, θα μπορούσατε να είσαστε κι εσείς λιγότερο τυχεροί». Ο κίνδυνος των προς τα κάτω συγκρίσεων είναι ο εφησυχασμός κι οι προς τα πάνω συγκρίσεις, μπορούν να μας εμπνεύσουν να εργαστούμε σκληρότερα και να πετύχουμε περισσότερα, μόνο εάν πιστεύουμε ότι οι στόχοι μας είναι ρεαλιστικοί. Σημειώνει ότι «Το να συγκρίνουμε τους εαυτούς μας με τους Άλμπερτ Αϊνστάιν και τους Μάικλ Τζόρντανς του κόσμου απλώς μας κάνει να νιώθουμε μιζέρια και απογοήτευση».
Η ευγνωμοσύνη μπορεί επίσης να επηρεάσει την αξιολόγησή μας για το παρελθόν και τον τρόπο που χτίζουμε την αφήγηση της ζωής μας. Ο Emmons γράφει ότι «όταν ανταποκρινόμαστε στη ζωή μας, στο παρελθόν μας καθώς και σε γεγονότα στο παρόν, με γνώμονα την ευγνωμοσύνη και την εκτίμηση, ο τρόπος που ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας αρχίζει να αλλάζει και να μαλακώνει καθώς αρχίζουμε να μαλακώνουμε μέσα μας». Μελέτες που αναφέρονται στο βιβλίο του Emmons έδειξαν ότι όταν οι συμμετέχοντες έγραφαν για παρελθούσες απώλειες ή αρνητικά γεγονότα από μια προοπτική ευγνωμοσύνης, αυτοί ανέφεραν ότι ένιωθαν ότι είχαν κλείσει ένα κύκλο και λιγότερη δυστυχία από εκείνους που δεν έγραφαν για την εμπειρία τους μέσα από ένα πρίσμα ευγνωμοσύνης. Μπορεί να μην μπορούμε να το κάνουμε πάντα αυτό και να μην μπορούμε να επεξεργαστούμε έτσι όλες οι απώλειες ή οδυνηρές εμπειρίες, αλλά υπάρχουν ορισμένα αποτελέσματα για τα οποία θα μπορούσαμε τελικά, αφού πρώτα επεξεργαστούμε και αποδεχτούμε αυτό που έχει συμβεί, να νιώσουμε ευγνωμοσύνη για κάποια αποτελέσματα. Για παράδειγμα, μια σοβαρή παραβίαση, αδικία ή απώλεια μπορεί να οδηγήσει σε σαφήνεια και ανάκτηση πραγμάτων που είναι σημαντικά για εμάς. Κάποιες απώλειες δημιουργούν χρόνο και χώρο για αφύπνιση, μάθηση, οριοθέτηση, ανάπτυξη και αλλαγή…. Επομένως, νομίζω ότι είναι σημαντικό να διακρίνουμε τις αντιξοότητες ή την αδικία από τα τυχόν θετικά αποτελέσματα. Είναι επίσης σημαντικό να μπορούμε να διακρίνουμε και να εστιάζουμε στα θετικά πράγματα στη ζωή παράλληλα με τις αντιξοότητες. Αυτή η διαδικασία οδηγεί σε μια πιο ολοκληρωμένη αφήγηση ζωής και στην ανάκτηση του συνόλου της ζωής μας. Ένα παράδειγμα που έρχεται στο μυαλό μπορεί να είναι η προδοσία φίλων. Το να αγκαλιάζουμε τις καλές στιγμές, καθώς και τις κακές, μας βοηθά να επιφέρουμε ισορροπία και ολοκλήρωση, να δώσουμε νέο νόημα, κι επίσης, να ανακτήσουμε όλα τα θετικά της παρελθοντικής ζωής μας. Η αποδοχή όλων μας επιτρέπει να αγκαλιάσουμε το σύνολο της ζωής και του εαυτού μας. Επίσης, αν κι είναι σημαντικό εν μέσω δυσκολιών να μην αρνούμαστε την πραγματικότητα, το να νιώθουμε ευγνωμοσύνη για κάτι πέραν από τις αντιξοότητες μπορεί να μας κάνει πιο ανθεκτικούς, να μειώσει το άγχος και να μας βοηθήσει να δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα, όπως τις δυναμικές της κοινωνίας που υποστήριξε κάποια γεγονότα ή τα συστήματα πεποιθήσεων που υποκρύπτονται σε συγκεκριμένες συμπεριφορές και ούτω καθεξής.
Στο βιβλίο υπάρχουν αρκετές ασκήσεις και ερωτήσεις όπως λόγου χάρη:
Για ποιά πράγματα νιώθετε τώρα ευγνωμοσύνη; Ποιες προσωπικές δυνάμεις έχουν αναπτυχθεί από αυτήν την εμπειρία σας; Με ποιο τρόπο συνέβαλλαν αυτά τα γεγονότα στο να μπορείτε ν’ ανταποκριθείτε καλύτερα στις προκλήσεις του μέλλοντος; Με ποιο τρόπο άλλαξαν την οπτική της ζωή σας;
Επίσης, υπάρχουν αναφορές στους μύθους ή τις παρανοήσεις σχετικά με την ευγνωμοσύνη. Ένας από αυτούς τους μύθους είναι ότι η ευγνωμοσύνη οδηγεί σε εφησυχασμό και παθητικότητα και μας αποθαρρύνει από το να βελτιώσουμε τη ζωή μας ή να αμφισβητήσουμε το κατεστημένο, κάτι που ισχυρίζεται ότι δεν είναι απαραίτητα αλήθεια. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι πρακτικές ευγνωμοσύνης, για παράδειγμα, έχουν ως αποτέλεσμα να νιώθουμε πιο ενεργητικοί, ζωντανοί και σε εγρήγορση, και επίσης, ότι η ευγνωμοσύνη εμπνέει συμπεριφορά καλής γειτονίας, γενναιοδωρία, συμπόνια και φιλανθρωπική προσφορά. Κάτι που βρήκα επίσης ενδιαφέρον είναι η αναφορά του στις μεταφορές ευγνωμοσύνης που εμπνέουν και οδηγούν στην προσωπική αλλαγή, ενθαρρύνοντάς μας να εμβαθύνουμε σε μια πιο ευγνώμων ζωή / grateful living. Γράφει: «Οι μεταφορές με κλειδαριές και κλειδιά είναι ιδιαίτερα συνηθισμένες. Η ευγνωμοσύνη συχνά αναφέρεται ως «το κλειδί που ανοίγει όλες τις πόρτες», αυτό που «ξεκλειδώνει την πληρότητα της ζωής» και το «κλειδί για την αφθονία, την ευημερία και την εκπλήρωση».
Θα ολοκληρώσω την σημερινή ανάρτηση με τον Oliver Sacks, Βρετανό νευρολόγο, φυσιοδίφη, ιστορικό της επιστήμης και συγγραφέα. Ο λόγος που επέλεξα να τελειώσω αυτήν την ανάρτηση με τα λόγια του Sacks είναι επειδή αντικατοπτρίζουν την ανεκτίμητη αξία του δώρου της ζωής και την μοναδικότητα της ζωής όλων, τη ζωή όλων των αισθανόμενων όντων σε αυτόν τον όμορφο πλανήτη.
Στο πρώτο δοκίμιο στο βιβλίο του, Ευγνωμοσύνη, το οποίο έγραψε τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του ενώ αντιμετώπιζε την γήρανση, μια σοβαρή ασθένεια και τον φόβο του θανάτου, Oliver Sacks έγραψε: «Σχεδόν ογδόντα, με μια διασπορά ιατρικών και χειρουργικών προβλημάτων, όχι πολύ σοβαρά, νιώθω χαρούμενος που ζω — «Χαίρομαι που δεν είμαι νεκρός!» μερικές φορές ξεχύνεται από μέσα μου όταν ο καιρός είναι τέλειος….. Ίσως, με λίγη τύχη, να τα καταφέρω, λίγο πολύ ακέραιος, για λίγα χρόνια ακόμη και να μου δοθεί η ελευθερία να συνεχίσω να αγαπώ και να εργάζομαι, τα δύο πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή, όπως επέμεινε ο Φρόυντ….»
Στο δεύτερο δοκίμιό του, «My Own Life / Η δική μου ζωή», το οποίο έγραψε όταν η υγεία του είχε επιδεινωθεί και είχε έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με τον θάνατο, λέει: «Είναι στο χέρι μου τώρα να επιλέξω πώς θα ζήσω τους μήνες που μου απομένουν. Πρέπει να ζήσω με τον πιο πλούσιο, βαθύ, πιο παραγωγικό τρόπο που μπορώ…. Έχω ολοένα και μεγαλύτερη συνείδηση, τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια, των θανάτων μεταξύ των συγχρόνων μου. Η γενιά μου είναι καθ’ οδόν προς την έξοδο, και κάθε θάνατο τον ένιωσα σαν μια αποκοπή, μια αποκόλληση ενός μέρους του εαυτού μου. Δεν θα υπάρχει κανείς σαν εμάς όταν θα φύγουμε, αλλά έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει κανένας σαν κανέναν άλλο, ποτέ. Όταν οι άνθρωποι πεθαίνουν, δεν μπορούν να αντικατασταθούν. Αφήνουν τρύπες που δεν μπορούν να καλυφθούν, γιατί είναι η μοίρα – η γενετική και νευρολογική μοίρα – κάθε ανθρώπου να είναι ένα μοναδικό άτομο, να βρει το δικό του μονοπάτι, να ζήσει τη δική του ζωή, να πεθάνει με τον δικό του θάνατο…. Δεν μπορώ να προσποιηθώ ότι είμαι χωρίς φόβο. Αλλά το κυρίαρχο συναίσθημά μου είναι αυτό της ευγνωμοσύνης. Έχω αγαπήσει και με έχουν αγαπήσει. Μου έχουν δοθεί πολλά και έχω δώσει κάτι σε αντάλλαγμα. Έχω διαβάσει και ταξιδέψει και έχω σκεφτεί και γράψει. Έχω δημιουργήσει μια σχέση με τον κόσμο, την ιδιαίτερη σχέση των συγγραφέων με τους αναγνώστες τους. Πάνω από όλα, υπήρξα ένα αισθανόμενο ον, ένα σκεπτόμενο ζώο, σε αυτόν τον όμορφο πλανήτη, κι αυτό από μόνο του ήταν ένα τεράστιο προνόμιο και περιπέτεια».
